To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Otwartym zagadnieniem poZostaje też wpływ na kultury społeczne polskie nie tylko państwa krzyżackiego, widoczny na przykład w sztuce, ale także - idące niejako przez terytoria krzyżackie - oddziaływanie Hanzy, związanej między innymi z tak ważnym centrum kultury europejskiej u schyłku średniowiecza, jak Niderlandy. Na po- łudniu uderza bliskość kulturalnych związków Śląska i Małopolski, pozostających - zwłaszcza w XIV wieku - w sferze silnych oddziaływań przede wszystkim Czech, kraju przodującego wów- czas kulturalnie w tej części Europy, a także Wę- €€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€gier. Paprzez te kraje, zarazem zaś w coraz więk- szej mierze drogą bezpośrednich związków, docie- rają nad Wisłę i Odrę wpływy południowe , przede wszystkim włoskie. Wreszcie, jak już podnosiłem, istnieje także, zwłaszcza od schyłku XIV wieku, problem wpływów cywilizacyjnych kręgu bizan- tyńsko-ruskiego, domagający się ciągle gruntow- nych badań. Być może, iż mimo silnych oddzia- €€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€ływań zachodnich stara kultura słowiańska ułat- wiała w Polsce recepcję pewnych przynajmniej elementów przyswojonej już na gruncie ruskim kultury bizantyńskiej, i to nawet w zakresie po- staw głęboko sięgających w psychikę ludzi. Tak na przykład wysoce prawdapodabne są właśnie wpływy bizantyńsko-ruskie w sygnalizowanym już wyżej narastaniu kultu obrazów w Polsce od schyłku XIV wieku, widoczne chociażby w naj- bardziej reprezentacyjnym z tych obrazów, w iko- nie częstochowskiej o niewątpliwie wschodniej proweniencji. Nigdy oczywiście ludność zamieszkująca w do- rzeczu Wisły i Odry nie żyła w jakiejś izolacji 499 €€€€od świata, choć z chwilą uformowania się państwa polskiego i przyjęcia chrześcijaństwa nastąpiła niewątpliwie znaczna intensyfikacja oddziaływań i kulturalnej wymiany. W pierwszych wiekach państwowości głębsze wpływy "europejskie" ob- €€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€jęły, jak wiele na to wskazuje, przede wszystkim górne warstwy społeczeństwa, natomiast od wie- ku XIII przemiany te ze wzmożoną siłą ogarniają już w wielkiej mierze i dużym zakresie całą lud- ność. Napór był tym silniejszy i w pewnych przy- najmniej momentach wręcz groźny takie dla od- rębności kulturalnej kraju, że towarzyszyła mu - jak to już podkreślałem - niebezpieczna w skut- kach ekspansja polityczna: między innymi do- prowadziła ona, jak wiadomo, w XIV wieku do tego, że w obrębie odnowionego państwa polskie- go nie znalazły się obszary tak intensywnie roz- wijające się również kulturalnie w XIII stuleciu, jak Śląsk i Pomorze. W tej sytuacji szczególnej doniosłości nabiera pytanie, jakie siły i czynniki grały rolę w pro- cesie nie tyle zachowywania starego rodzimego charakteru kultur prapolskich, ile wytwarzania się na nowej już, można powiedzieć ogólnoeuro- pejskiej podstawie, odrębności i swoistości kultur polskich. Z tego punktu widzenia dorobek elit państwa wczesnapiastowskiego wydaje się mieć ogromne znaczenie: tu zaczęła się rozwijać świa- doma postawa narodowa polska w ramach euro- pejskich. Kroniki Galla czy Wincentego, tak bar- dzo europejskie jako wytwory wielkich kultur monastycznej czy scholastycznej i zarazem jakże polskie w swej treści i tendencjach, stanowią bar- dzo wymowny ślad tych procesów. W następnych stulećiach dochodzą nowe czynniki i impulsy, ale praca pierwszych generacji stworzyła wzór i tra- dycje postępowania, do których można było na- stępnie nawiązywać w najtrudniejszych czasach. €€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€€500 Coraz silniejsze w całej Europie późnośred- niowiecznej dochodzenie do głosu elementów na- rodowościowych odgrywało także i w Polsce XIV-XV wieku, uczulonej zwłaszcza na niebez- pieczeństwo krzyżackie, bardzo doniosłą rolę. Ale rodzimość naszych kultur polskich nie wyrażała się tylko w odrębnym, dojrzałym poczuciu narodowo- ściowym, roli języka itd., lecz także - rzecz oczywista - w swoistej symbiozie starych, agrar- nych kultur słowiańskich z napływającymi for- mami i treściami kulturalnymi, w swoistym syn- kretyzmie elementów starych i nowych. W nauce polskiej, zwłaszcza w etnografii, chętnie szukano od dawna w późniejszych kultu- rach tradycyjnych przeżytków z epoki przedpań- stwowej, pogańskiej. Zbyt natomiast mało wy- siłku kładziono w całościowe strukturalno-funk- cjonalne badania nad kulturami utworzonymi w wyniku zetknięcia się kultur "rodzimych" i "europejskich", prowadzącego wszak do nowego typu kultury, w którym poszczególne części skła- dowe zaczynają w niemałym stopniu odgrywać często inną nawet od poprzedniej rolę. Rzecz zna- mienna, że właśnie na późne średniowiecze przy- pada formowanie się w społeczności polskiej na gruncie zarazem szkolnych skojarzeń i poczucia odrębności podstaw sarmatyzmu, w którym tak swoisty wyraz znajduje tendencja do znalezie- nia dla kraju własnego miejsca w Europie. W sumie kultura społeczeństwa na ziemiach polskich przedstawia w późnym średniowieczu obraz kultury rozwijającej się intensywnie i wie- lostronnie, obraz bogaty i zróżnicowany, powią- zany licznymi i coraz głębszymi węzłami z euro- pejskimi kręgami cywilizacyjnymi, zarazem zaś zachowujący w stopniu niemałym własne oblicze. Przemiany kulturalno-społeczne.prowadzą już w XIV-XV wieku do ważkich osiągnięć na polu 501 kultur umysłowych czy artystycznych w skali eu- ropejskich elit, a równocześnie przygotowują bez- pośrednio wielkie osiągnięcia elit XVI, złotego wieku kultury polskiej. W płaszczyźnie kultur społecznych dorobek późnego średniowiecza miał wyjątkowo trwałe znaczenie