To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Chcąc pokryć niedobór, rząd zwiększał podatki. W latach pięćdzie- siątych VIII w. oprócz zwykłych podatków od produkcji państwo zaczęło ściągać jeszcze specjalne podatki podymne i gruntowe. Do tego dochodziły daniny i zdzierstwa władz miejscowych. Chłopi usiłowali uchylać się od ciężaru nadmiernych podatków państwowych i bronić przed samowolą urzędników, lecz oddając się pod opiekę feudała popadali w zależność od niego. Jedni chłopi przekształcali się w użytkowników pańskiej ziemi lub w robotników, którzy znajdowali się na utrzymaniu feudała i nie posiadali czasem nawet skrawka gruntu. Inni, nadal pozostając na swych działkach, byli zmuszeni mleć swe zboże w młynach właścicieli majątków, łuszczyć ryż w ich łuszczarniach, korzystać z pańskiego bydła roboczego i oddawać za to wszystko część wytworzonego produktu. Cechą systemu nadziałów było panowanie gospodarki naturalnej, połączenie rolnictwa z rzemiosłem. Jednak społeczny podział pracy w Chinach postępował nieustannie naprzód. Hi- storia miast chińskich z okresu cesarstwa Tang wskazuje, że wiele z nich powstało i rozwijało się już jako ośrodki rzemiosła i handlu, co świadczy o wzroście produkcji towarowej, wymiany i handlu. Proces ten siłą rzeczy musiał objąć także wieś. W gminie wzrastały różnice majątkowe. Poszczególni zamożni chłopi bogacili się kosztem niezamożnych, ci zaś popadali w ruinę i czę- sto nie byli w stanie w ogóle prowadzić samodzielnej gospodarki. Wszystko to podkopywało system nadziałów. Rozkład tego systemu powodowały również inne przyczyny. Rozwój stosunków towarowo- -picniężnych otwierał przed feudałem możliwość przekształcenia części produktu dodatkowego, 317 otrzymywanego od chłopów w postaci renty, w towar. Możliwość ta podnosiła w oczach feudała wartość ziemi, kiedy zaś wzrastała liczba zrujnowanego chłopstwa, zmuszonego do porzucania przydzielonych mu ziem państwowych, feudałom tym łatwiej przychodziło zagarniać te grunty. Upadek państwowej własności ziemi, która była ekonomiczną podstawą scentralizowanej administracji kraju, doprowadził do osłabienia władz centralnych, o czym świadczy wprowadzenie w 733 r. stanowiska rządcy okręgu (tao) i przyznanie mu szerokich uprawnień. Chodziło przy tym o to, by władze miejscowe mogły skuteczniej przeciwdziałać zbiegostwu chłopów, chwytać zbiegów i ponownie osadzać ich na ziemi państwowej. Poza tym cesarze musieli również zezwolić feudałom na utrzymywanie bezpośrednio im podległych sił zbrojnych. Najwcześniej zezwolono na to w pogranicznych rejonach cesarstwa, gdzie od 677 roku zaczęto tworzyć specjalne oddziały pograniczne (cun czeri) z samodzielnym zarządem i dowództwem. Już w drugiej połowie VII w. na granicę zachodnią, na rejon obecnej prowincji Kansu, za- częły znów napadać plemiona tangucko-tybetańskie. Od końca VII w. dochodziło do rozruchów wśród plemion tureckich zamieszkujących na północno-zachodniej granicy cesarstwa w rejonie prowincji Szansi. Na granicę cesarstwa zaczęli napadać Kitanowie, jedno z silnych plemion, przez niektórych badaczy zaliczane do grupy mandżursko-tunguskiej, a przez innych do mongolskiej. Na północnym wschodzie kraju w 700 r. pojawiło się państwo Pohaj, w którego skład weszły plemio- na tunguskie koczujące wzdłuż rzeki Sungari i nad dolnym biegiem Amuru. Około połowy VIII w. na południowym zachodzie, w rejonie obecnej prowincji Junnan, powstało państwo obejmujące miejscowe plemiona, z których jedne były spokrewnione pod względem etnicznym z plemionami tangucko-tybetańskimi, a inne z indochińskimi. Źródła chińskie nazywają to państwo Nanczao. Dowódcy wojsk pogranicznych korzystali w swych rejonach z pełni władzy nie tylko wojsko- wej, lecz także cywilnej. Oznaczało to, że część klasy panującej, opierającej się na majątkach ziem- skich i dążącej do ich swobodnego rozwoju, w rejonach pogranicznych osiągnęła zwycięstwo. Aby zrozumieć ten proces w całości, należy uwzględnić także nierównomierność ekonomicznego roz- woju różnych części imperium T'angów. Kiedy nawet panowała państwowa własność ziemi, sytu- acja w różnych częściach kraju nie była jednakowa. W rejonach nadgranicznych, w odróżnieniu od centralnych części cesarstwa, silniejsze były poprzednie formy władania ziemią, tj. własność dziedziczna, na skutek czego prowincje te usamodzielniły się wcześniej. Tak powstawały rozległe namiestnictwa pograniczne. W 742 r. było ich 10, co przy długości granic cesarstwa świadczyło o bardzo wielkich rozmiarach każdego namiestnictwa. Ich zarządcy, cetuszy, jak ich zaczęto nazywać od 710 r., stawali się potęgą w państwie. Rzecz naturalna, że właśnie oni zadali pierwszy cios starym porządkom. UPADEK SYSTEMU NADZIAŁÓW. WŁOŚCI FEUDALNE (CZUAN-GTIEN} Cios ten zadał jeden z najpotężniejszych cetuszów — Ań Lu-szan, rządzący jednocześnie trzema namiestnictwami