To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Reaguje więc agre- sywnością, kiedy nie może jeść łyżką lub widelcem, nałożyć jakiejś części ubrania, kiedy inni nie mogą zrozumieć jego gaworzenia i gry mimicz-nej. Dziecko jest złe, jeżeli dorośli poświęcają mu za mało uwagi albo, gdy zabiera mu się jego własność. Każda forma przymusu stosowana wobec dziecka wywołuje z reguły reakcje agresywności: polecenie zrobienia czegoś, zmiana w rutynie jego codziennych czynności. U starszych dzieci reakcje agresywności są wywoływane przez sprze- ciwianie się dążeniom, przeszkadzanie w aktualnym działaniu, wynajdy- wanie błędów, pouczanie, także własne pomyłki i nieporadność wywołują reakcje agresywności. Agresywność zdaniem Hurlock zdaje się być powszechną formą reakcji na frustracje potrzeb dziecka. (Hurlock, 1960, s. 325—327, 368). Agresywność może być skierowana na zewnątrz, ale pod wpływem kar i innych bodźców środowiska dziecko może nauczyć się kierować swoją agresywność do wewnątrz. Najczęstsze formy takiej agre- sywności to samookaleczanie, wypadki, oskarżanie siebie, samobójstwo. Według Hurlock chłopcy częściej ulegają wypadkom niż dziewczęta. Około dwóch trzecich wypadków zachodzi przed 9 rokiem życia. Szcze- gólne nasilenie wypadków następuje w 2—3 oraz 5 i 6 roku życia. 325 R. II: Rozwój potrzeb psychicznych Większość wypadków zdarza się wieczorem, a szczególne ich nasilenie wypada między godziną 19 a 20. Atmosfera domowa dzieci łatwiej ulegających wypadkom jest bardziej autorytatywna. Rodzice stosują w takich domach więcej nakazów, gróźb, zakazów niż w środowiskach dzieci, które rzadziej ulegają wypadkom. Dzieci ulegające wypadkom są gorzej przystosowane do wymagań szkoły, bardziej impulsywne i częściej ujawniają agresywność werbalną. Samobójstwo popełniane w okresie dziecięcym ma charakter impul- sywny i spowodowane jest bądź pragnieniem ukarania rodziców lub innych osób odpowiedzialnych za „krzywdę" dziecka, pozbawienie je czegoś lub spowodowane jest poczuciem winy i pragnieniem ukarania siebie (H u r l o c k, 1960, s. 205—206, 300). Reakcje agresywności występują powszechnie w świecie zwie- rzęcym i spełniają te same funkcje przystosowawcze co u ludzi — ułatwiają walkę o byt, o przetrwanie, o zaspokojenie swoich potrzeb. Reakcje agresywności ujawniają zwierzęta w obronie swojego terytorium łowów, w walce o samicę, w walce o pokarm. U zwierząt drapieżnych z rodziny kotów czy psowatych zachowanie agresywne pełni ważną rolę podczas polowania, kiedy podchodzą, atakują i ścigają swoja zwierzynę. Reakcje agresywności występują też w obrębie życia tego samego gatunku, ale mają z reguły łagodniejszą formę. Polegają głównie na demonstracjach agresywnych, na jeżeniu się, ukazywaniu zębów, przyjmowaniu bojowej postawy i te demonstracje pozwalają osiągnąć „określone cele" na przykiad: zmuszają do wycofania się z terytorium zajętego przez „właściciela", zmuszają przeciwnika do uległości, do zachowania właściwej hierarchii w stadzie. Zdaniem Altmana u wielu gatunków udowodniono istnienie związku między reakcjami agresywności a dojrzewaniem płciowym. Agresywne zachowanie jest charakterystyczne dla sam- ców zwierząt kopytnych podczas pory godowej, gdy rywalizują one między sobą o dominację nad samicami stada. Dwa samce myszy umieszczone razem w klatce natychmiast wdają się w walkę, trwającą tak długo, aż jeden samiec zwycięży, a drugi przyjmie rolę uległą. Między kastrowanymi samcami nie dochodzi do walki lecz po wstrzyknięciu męskiego hormonu płciowego walczą one jak zwierzęta normalne. Obserwacje te sugerują, że agresywność może zależeć od wydzielanych do krwi androgenów; samce Xiphophorus Hellen zarówno wytrzebione, jak i normalne po wszczepieniu im testosteronu stały się bardziej agresywne i uzyskały wyższą pozycję w hierarchii stada. (Alt ma n, 1970, s. 476—478). Istnienie zależności między nasileniem reakcji agresywnych u zwie- 326 Część //: Rozwój osobowości rząt a ich dojrzewaniem płciowym rzuca pewne światło na ewolucję agresywności u dziecka. U dzieci wzrost nasilenia agresywności wy- stępuje w 3 roku życia, w którym następuje także wzrost dzie- cięcych masturbacji i wzrost agresywności w okresie pokwitania. Altman referuje szereg badań doświadczalnych, z których wynika, że w genezie reakcji agresywności u zwierząt odgrywa wielką rolę pod-wzgórze. Hess na przykład wykazał przy pomocy techniki implantowa-nych elektrod do mózgu kota, że drażnienie zwłaszcza bocznych i tylnych części podwzgórza odgrywa ważną rolę w wytwarzaniu zachowania agresywnego i obronnego. Zniszczenie tego obrazu sprawia, że zwierzę staje się spokojne, obojętne, nie reaguje na bodźce. Dokładniejsze badania prowadzone przez innych autorów sugerują, że w obrębie podwzgórza zaznacza się pewne zróżnicowanie na okolice, których drażnienie nie wpływa pobudzająco lub hamująco na przejawy agresywnego i obronnego zachowania. W podwzgórzu i nakrywce śródmózgowia są dwa obszary — jeden, którego drażnienie u kota nie narkotyzowanego wywołuje reakcje agresji i drugi, z drażnieniem którego wiążą się reakcje obronne — ucieczki kota. (Altman, 1970, s. 305—306). POTRZEBA DOMINOWANIA Drugą z potrzeb, która wyraża tendencję przystosowawczą przezwy- ciężania oporów środowiska jest obok agresywności potrzeba do- minowania. Na główne właściwości potrzeby dominowania składają się według Murraya pragnienia kontrolowania najbliższego środowiska, kierowanie zachowaniem ludzi i wpływanie na to zachowanie poprzez sugestie, zachętę, perswazję, rozkaz. Odwodzenie kogoś od czegoś, ograniczanie, zabranianie. Nakłanianie kogoś do działania zgodnego z własnymi (tego, kto dominuje) postawami i potrzebami. Przekonywanie o słuszności własnej opinii. Schematy reagowania charakterystyczne dla człowieka dominującego, to pewność siebie, władczość, stanowczość, zdecydowanie, autory- tatywność, sprawność działania, zdyscyplinowanie. Potrzeba dominowania przejawia się w następujących reakcjach: rzą- dzenie, wpływanie na kogoś, kierowanie, panowanie, dyrygowanie —- regulowanie, organizowanie, nadzorowanie, ustalanie reguł, wyznaczanie terminów, osądzanie, narzucanie praw, standardów postępowania, obalanie zasad postępowania, narzucanie decyzji, dostarczanie argumentów