To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Mapa dotycząca waldensów w Austrii, zaczerpnięta z pracy dr. M. Nicksona, pokazuje, jak herezja może się zadomowić na terenach wiejskich. Podobnie jest w wypadku mapy dotyczącej katarów w Lauragais, przejętej z pracy dr. Y. Dossata. W powiązaniu z danymi na temat częstotliwości wymierzania określonych kar w postępowaniach inkwizycji, prowadzonych tam w latach 1245-1246, umożliwia ona określenie liczby osób zaangażowanych w owym czasie w herezję. Mapa ukazująca rozprzestrzenianie się ruchu waldensów z jego pierwotnego zalążka w Lyonie w pierwszym stuleciu jego istnienia, zaczerpnięta z pracy dr. J.V Fearnsa, ukazuje różnorodność środowisk, w których mogła się rozwijać herezja; nowa mapa, pochodząca z przygotowanego przez profesora A. Patschovskiego wydania materiałów źródłowych związanych z działaniem inkwizycji w Czechach w wieku XJM, ukazuje znaczące upowszechnienie się herezji na tych terenach przed nadejściem husytyzmu. Mapa lollardzkiego podziemia, oparta na pracy dr. J.A.F. Thomsona i dr. J. Finesa dotyczącej prześladowań lollardów, pokazuje, w jaki sposób herezja może się rozprzestrzeniać w wioskach i osadach w wyniku działalności kaznodziejskiej. Ilustruje również związek późniejszego lollardyzmu z terenami, na których prowadzono produkcję tekstylną. Następna mapa, sporządzona na podstawie analiz zawartych w książce Foxe'a zatytułowanej Martyn (Męczennicy), wskazuje natomiast miejsca pochodzenia i egzekucji męczenników mariańskich. Jeszcze inna mapa, dotycząca Kościołów dualistycznych i ukazująca rozkład konfliktów wśród heretyków, nie obrazuje geograficznego zasięgu ani społecznych korzeni herezji, ma raczej uzmysłowić czytelnikowi stopień, w jakim kataryzm końca wieku XII był związany z dualistami z Bałkanów i Bizancjum. Przedmowa 15 Pionierem współczesnych badań nad herezjami średniowiecza był historyk inkwizycji H.C. Lea. Jego trzytomowe dzieło1, pod wieloma względami przestarzałe, pozostaje nadal najbardziej całościowym opracowaniem tematu i wciąż można z niego z pożytkiem korzystać. Lea pisał z ogromnym oburzeniem, jednak czytelnikowi, który nie zgadza się z Leą i jego brakiem dystansu do tematu, lecz podziwia jego drobiazgową wiedzę, należy mimo wszystko przypomnieć, że historia średniowiecznej herezji to straszna opowieść - historia prześladowań mężczyzn i kobiet za ich przekonania religijne. H.C. Lea, A History of tbe Inąuisińon of the Middle Ages, New York 1888; recenzja: J. Dahlberg-Acton, EHRIII (1888), s. 773-788. ? Część 1 Początki Rozdział 1 Zagadnienie herezji Herezja i przerażenie, jakie budzi, są wplecione w historię Kościoła od samego początku. Jezus przestrzegał swoich uczniów przed fałszywymi prorokami, którzy przyjmą Jego imię, a w Liście do Tytusa czytamy, że heretyk po pierwszym i drugim upomnieniu musi zostać odrzucony1. Jednak Paweł, pisząc do Koryntian, powiedział: Oportet esse haereses, jak zdanie to przetłumaczono w łacińskiej Wulgacie - „Gdyż i sekty być muszą, aby się wśród was ujawnili ci, co są wypróbowani"2 - i przedstawiciele średniowiecznego Kościoła rozumieli, że muszą być przygotowani na pojawienie się herezji. Odegrały one ogromną rolę w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, zmuszając Kościół do stopniowego określania swojej doktryny i wykluczania wypaczonych tez teologicznych. Były okresy, w których herezja - przyjmująca postać wielkich ruchów, takich jak arianizm i gnostycyzm - zdawała się przerastać sam Kościół. Wiedza na temat poszczególnych herezji i definicje, w których je potępiano, stały się częścią zasobu intelektualnego wykształconego chrześcijanina. Ojcowie Kościoła zmagali się z tymi odchyleniami w swoich Odrzucony - święty Paweł w Liście do Tytusa (Tt 3, 10) kiadzie nacisk raczej na obronę duszy wiernego niż na odrzucenie heretyka: „Sekciarza po jednym lub po drugim upomnieniu wystrzegaj się" (przyp. red.). Tt 3, 10; 1 Kor 11, 19. H. Grundmann, Oportet et baereses esse: Das Problem der Ketzerei im Spiegel der mittelalterlichen Bibelexegeze, AKG XLV (1963), s. 129-164. Na temat znaczenia greckiego stówa, od którego pochodzi termin „herezja" używany w Liście do Tytusa i innych wczesnych źródłach zob. L