To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.

Pierre Rigoulot83 podaje liczbę 10 tysięcy zmarłych w różnych obozach lub podczas transportu. Po długich negocjacjach la- tem 1944 roku uwolniono 1500 więźniów i odesłano do Algieru. Choć w Tambo- wie przetrzymywano najwięcej jeńców z Alzacji i Lotaryngii, więziono ich także w innych obozach, tworzących rodzaj szczególnego subarchipelagu dla Francu- zów, którym nie było dane walczyć o wyzwolenie swojego kraju. WOJNA DOMOWA I WOJNA NARODOWOWYZWOLEŃCZA Mimo iż podpisanie paktu niemiecko-sowieckiego we wrześniu 1939 roku spowodo- wało rozpad większości partii komunistycznych, których członkowie nie pogodzili się z odejściem Stalina od polityki antyfaszystowskiej, to atak Niemców na ZSRR 22 czerw- ca 1941 roku wywołał natychmiastowy zryw przeciwko faszystom. Już 23 czerwca Ko- mintem w komunikacie przesłanym drogą radiową i telegraficzną do wszystkich sekcji ogłosił, że nadeszła pora, by rewolucję socjalistyczną zastąpić walką z faszyzmem i wojną " Pierre Rigoulot, „La Tragedie des Malgre-Nous. Tambov le camp des Franęais", Denoel, Paris 1990. 306 • REWOLUCJA ŚWIATOWA, WOJNA DOMOWA l TERROR narodowowyzwoleńczą. W tym samym czasie zażądał, by partie komunistyczne w okupo- wanych krajach bezzwłocznie podjęty akqe zbrojne. Wojna stała się więc dla komunistów okazją do wypróbowania nowej formy działania: walki zbrojnej połączonej z sabotażem hitlerowskiej machiny wojennej, mogącej doprowadzić do powstania ruchu partyzanckie- go. W celu stworzenia zalążka komunistycznych grup zbrojnych wzmocniono formacje paramilitarne, które z różnym skutkiem - w zależności od terenu działania czy położenia geograficznego danego kraju - przekształcały się w oddziały partyzanckie. Największe znaczenie miały w Grecji i w Jugosławii - od 1942 roku, potem w Albanii i w północnych Włoszech - od końca 1943 roku. W szczególnie sprzyjających warunkach działalność par- tyzancka posłużyła komunistom do przejęcia władzy, w razie konieczności nie cofali się przed wywołaniem wojny domowej. Najbardziej charakterystyczny dla tej nowej sytuacji jest przykład Jugosławii. Wio- sną 1941 roku Hitler musiał wesprzeć swego włoskiego sojusznika, trzymanego w sza- chu przez małą, lecz mocno zdeterminowaną armię grecką; w kwietniu interweniował w Jugosławii, gdzie proniemiecki rząd został obalony w wyniku zamachu stanu dokona- nego przez ugrupowania sprzyjające Wielkiej Brytanii. W obu tych krajach istniały par- tie komunistyczne, wprawdzie nieliczne, ale za to z dużym doświadczeniem; nabyły je prowadząc od wielu lat działalnoścwdziemną, do której zostały zmuszone po zdelega- lizowaniu przez dyktatury Stojadinovicia i Metaksasa. Po zawieszeniu broni Jugosławia została podzielona między Włochy, Węgry, Bułga- rię i Niemcy. W pretendującej do roli niezależnego państwa Chorwacji władzę objęli prawicowi ekstremiści, ustasze, z Ante Paveliciem na czele; wprowadził on nie tylko prawdziwy apartheid dla Serbów, posuwając się do pogromów wymierzonych także w Żydów i Cyganów, ale postanowił wyeliminować również wszelką opozycję, co w re- zultacie przyczyniło się do powstania ruchu oporu wśród samych Chorwatów. Po kapitulacji armii jugosłowiańskiej 18 kwietnia pierwszą formację partyzancką stworzyli wierni królowi oficerowie, zgrupowani wokół pułkownika Draży Mihailovi- cia. Wkrótce Mihailović, mianowany przez rząd królewski w Londynie pierwszym do- wódcą jugosłowiańskiego ruchu oporu, a następnie ministrem wojny, utworzył w Ser- bii armię tak zwanych czetników. Komuniści jugosłowiańscy zadecydowali o podjęciu walki narodowowyzwoleńczej dopiero po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku, postanawiając „uwolnić kraj spod faszystowskiego jarzma, a potem dopiero przeprowadzić rewolucję socjalistyczną"84.1 chociaż Moskwa starała się oszczędzać rząd królewski jak najdłużej, nie chcąc odstraszać swych angielskich sojuszników, Tito poczuł się wystarczająco mocny, aby poprowadzić własną grę, i odmówił podporządkowania się rządowi emigracyjnemu. Począwszy od roku 1942, tworzył w Bośni podziemne bazy woj- skowe, nie stawiając przy rekrutacji żadnych wymagań narodowościowych (sam był Chorwatem). Tak doszło do spotkania dwóch rywalizujących ze sobą organizacji o sprzecznych dążeniach. Wobec roszczeń komunistów Mihailović zdecydował się pak- tować z Niemcami, a nawet zawrzeć sojusz z Włochami. Sytuacja stała się zagmatwana, nałożyły się na siebie wojna wyzwoleńcza i wojna domowa, opozycja polityczna i niena- wiść etniczna, spotęgowane determinacją czasów okupacji. Dochodziło do licznych ma- sakr, każda ze stron bowiem pragnęła wyeliminować przeciwnika i narzucić swą władzę. 84 Vladimir Dedijer, „Tito", Beograd 1953; przytaczane przez B. Lazicia w „Le Martyrologe du Komin- tern...". KOMINTERN W AKCJI • 307 Historycy przyjmują, iż na około 16 milionów mieszkańców poniosło wtedy śmierć ponad l milion osób. Mnożyły się egzekucje, rozstrzeliwania więźniów, odbijanie ran- nych i wszelkiego rodzaju represje, zaostrzały się przy tym konflikty etniczne, które za- wsze były częścią kultury bałkańskiej. Istniały jednak pewne różnice między pogroma- mi dokonywanymi przez czetników a tymi, które urządzali komuniści. Czetnicy bo- wiem, którym z trudem przychodziło podporządkowanie się władzy centralnej (wiele oddziałów wymknęło się spod kontroli Mihailovicia), działali przeważnie na własną rę- kę i dokonywali masakr ludności częściej ze względów etnicznych aniżeli politycznych. Komuniści natomiast kierowali się względami czysto wojskowymi i politycznymi. Milo- van Djilas, jeden z zastępców Tity, wiele lat później tak o tym napisał: Byliśmy do żywego dotknięci wybiegami, jakich używali chłopi, chcąc przyłączyć się do czetni- ków: twierdzili, że obawiają się, aby nie spalono im domów i by nie spotkały ich inne formy od- wetu. Podnieśliśmy ten problem na jednym z zebrań z Titą i wysunęliśmy wtedy następujący ar- gument: trzeba uświadomić chłopom, iż jeśli przyłączą się do najeźdźcy [zauważmy zamianę „czetnika" na „najeźdźcę"], to my również będziemy palić ich domy - wówczas z pewnością zmienią zdanie. [...] W końcu Tito, po pewnym wahaniu, jednoznacznie uciął dyskusję: „No do- brze, możemy od czasu do czasu spalić dom lub wioskę". Później Tito wydawał takie rozkazy w sposób znacznie bardziej zdecydowany i dobitny". Po kapitulacji Włoch we wrześniu 1943 roku Churchill uznał, że należy wspierać ra- czej Titę niż Mihailovicia, a później titowską Antyfaszystowską Radę Wyzwolenia Na- rodowego Jugosławii (AVNOJ), utworzoną w grudniu 1943 roku. Komuniści zdobyli więc wyraźną przewagę polityczną. Na przełomie roku 1944 i 1945 ich partyzanci roz- poczęli przygotowania do opanowania całej Jugosławii