To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.

Takie rozumienie klasy spotkać można najczęściej w socjologii amerykańskiej. • Rozumienie klasy w perspektywie strukturalnej. Z tej perspektywy klasy traktowane są jako części społeczeństwa postrzeganego w postaci strukturalnie powiązanej całości. Klasa w takim ujęciu jest kategorią analityczną, „która ma sens jedynie w kontekście teorii klas" (Dahrendorf 1969: 9, za: Kozyr-Kowalski 1979:15). Tak rozumiane klasy „tworzą grupy Rozdział XII. Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna 289 społeczne i mogą być rozważane jako tworzące skalę nominalną" (Słomczyński 1989: 5). Skala nominalna zgodnie z tym, o czym poucza podręcznik metodologii, to „skala, która składa się z dwóch lub więcej kategorii oznaczonych nazwami, wg których klasyfikujemy pewne przedmioty. Jedyną określoną relacją pomiędzy tymi kategoriami jest relacja różności, nie implikuje ona, iż jedna z tych kategorii zawiera «mniej» czy też «więcej» własności mierzonych" (Jahoda, Deutsch, Cook 1955, za: Nowak 1965: 275). W takim rozumieniu klas widoczne są nawiązania do Marksowskiej koncepcji, w której klasy były podstawowymi elementami określającymi kształt struktury społecznej. Jednakże mimo tych nawiązań strukturalnie rozumiane klasy bywają wyróżniane nie tylko na podstawie Marksowskiego kryterium stosunku do środków produkcji, ale także innych dodatkowych kryteriów, takich na przykład jak kontrola sprawowana nad pracą innych oraz podział pracy na fizyczną i umysłową (Słomczyński 1989). W ich uwzględnianiu dopatrzyć się można wpływów Webera. Zdaniem czołowych badaczy problematyki zróżnicowania społecznego takie pojmowanie klas związane jest z tradycją socjologii europejskiej. Piszą: „W europejskiej tradycji socjologicznej klasy są definiowane poprzez stosunki kontroli nad produkq'ą oraz dystrybucją dóbr i usług. Stosunki te, będące pochodną stosunków własności, dotyczą przede wszystkim procesu pracy i jego organizacji" (Słomczyński, Janicka, Mach, Zaborowski 1996: 29). Przy takim rozumieniu klasy zestawy wyróżnianych klas i ich układy w poszczególnych społeczeństwach przedstawiają się odmiennie w zależności od różnic systemów polityczno-ekonomicznych tych społeczeństw. Warstwa Termin warstwa społeczna ma zupełnie inne znaczenie w każdym z dwóch wyróżnionych sposobów pojmowania podziałów społecznych, to jest strukturalnym i stratyfikacyjnym. Ponadto w samej stratyfikacyjnej perspektywie warstwa bywa rozumiana dwojako: bądź jako kategoria empiryczna, bądź jako ogólna kategoria teoretyczna, na podobieństwo We-berowskiego stanu. • Warstwa w ujęciu strukturalnym występuje w marksistowskiej perspektywie oglądu struktury społecznej. Pojawia się w niej wówczas, kiedy podział na klasy okazuje się niewystarczający dla zadowalającego opisu struktury danego społeczeństwa. W takim przypadku terminem „warstwa" określana jest bądź część klasy - mówi się wtedy o warstwie bur-żuazji przemysłowej, burżuazji finansowej, proletariatu wielkoprzemys- ? 290 Część czwarta. Podziały społeczne łowego etc. - bądź istotne społecznie kategorie nie dające się jednoznacznie zaliczyć do żadnej z klas wyróżnionych na podstawie stosunku do środków produkcji. Klasycznym przykładem jest inteligencja, o której mówi się jako o warstwie; tak samo mówi się o chłopstwie w krajach, w których podzieleni na klasy chłopi wyodrębniają się jako zbiorowość o własnej kulturze i poczuciu tożsamości (Wiatr 1976: 255). • Warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna jest wyróżniana na podstawie kryteriów mierzalnych. Kryteriami tymi jest wysokość dochodów mierzona ilością zarabianych pieniędzy, wykształcenie mierzone liczbą lat nauki i prestiż zawodu. Są to mierniki uniwersalne. Uniwersalnym miernikiem jest pieniądz bez względu na rodzaj waluty. Także liczba lat nauki mierzy to samo bez względu na różnice w systemach edukacji. Wobec istnienia międzynarodowej skali prestiżu zawodów również i ta miara jest powszechna. Ponadto, jak wykazały liczne badania, związki między tymi trzema składowymi określającymi łączną pozycję stratyfikacyjną przedstawiają się podobnie w różnych krajach. Pozwala to traktować je jako uniwersalne, które wynikają „z logiki procesu modernizacji i w małym stopniu zależą od systemu ekonomiczno-politycznego" (Słomczyński, Janicka, Mach, Zaborowski 1996: 49). Tak wyróżniane warstwy tworzą skalę porządkową. Skała porządkowa „określa względne pozycje przedmiotów lub osób z punktu widzenia pewnych własności, nie określając dystansu między tymi pozycjami". Pozwala uporządkować obiekty od najmniejszych do największych, chociaż nie pozwala stwierdzić, o ile jeden od drugiego jest większy lub mniejszy. Można ją porównać do elastycznej taśmy mierniczej nierównomiernie rozciąganej (Jahoda, Deutsch, Cook 1955, za: Nowak 1965: 276). • Warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako ogólna kategoria teoretyczna jest jednym z poziomów stratyfikacji rozumianej jako układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy, prestiżu i bogactwa ich członków. Takiego rodzaju hierarchiczne układy występują w społeczeństwach różnego typu, nie tylko nowoczesnych społeczeństwach przemysłowych. Członkowie tak rozumianych warstw mają pewną świadomość wspólnych interesów, a także poczucie grupowej tożsamości i podobny styl życia, który mniej lub bardziej odróżnia ich od członków innych warstw społecznych (Haralambos, Holborn 1990:25). Podobnie pojmowana „warstwa" nie tylko przypomina Weberowski stan, ale staje się pojęciem tak ogólnym, że swym zakresem obejmuje również i takie tworzące hierarchię kategorie społeczne jak indyjskie kasty i europejskie stany feudalne. Rozdział XII. Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna 291 | 4. Zróżnicowanie społeczno-zawodowe Zainteresowanie zróżnicowaniem społeczno-zawodowym wynika z potwierdzonego empirycznie przekonania, że pozycje zawodowe i wykonywanie związanych z nimi ról jest w społeczeństwach nowoczesnych podstawowym czynnikiem, który sytuuje ludzi w układzie nierówności społecznych (Słomczyński, Domański 1998: 127). Zawody uważa się za dobry syntetyczny wskaźnik warstw stratyfikacyjnych jako kategorii empirycznych. Ponadto, jak wykazały badania, przedstawiciele różnych zawodów różnią się poglądami i cechami osobowości