To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Zasłynął on przede wszystkim ze wspaniałej biblioteki (druga po aleksandryjskiej Ptolemeuszów) i monumentalnego ołtarza Zeusa, dziś zrekonstruowanego, z wykorzystaniem wielu autentycznych fragmentów rzeźby, w muzeach berlińskich. Miasto - rozbudowane, z regularną siatką ulic - pięło się, jak Priene, kaskadami ku "wzgórzu, na którym wznosiły się, również kaskadowo, zabudowania doskonale obwarowanego akropolu. Najwyższy taras akropolu wznosił się 270 m nad doliną zajętą przez miasto. Znajdowały się tu arsenały, magazyny i ko-szary. Była to najwarowniejsza część akropolu. Na niższym tarasie wznosiły się pałace królewskie, wspomniana biblioteka i świątynia Ateny. Niżej - Ołtarz Pergamoński i na czwartym wreszcie tarasie, sąsiadującym z miastem - górny rynek. Na zboczu skalnym między świątynią Ateny, ołtarzem Zeusa i biblioteką zbudowano piękny teatr (na 14 000 widzów), połączony z długim na 250 m tarasem z galeriami zbudowanymi wyłącznie dla spacerów i podziwiania pięknej panoramy okolicy. Dostępu do akropolu broniły nie tylko zewnętrzne mury obronne, będące często oblicowaniem i podwyższeniem naturalnej skały. Także poszczególne kompleksy budowli akropolu oddzielone były od siebie silnymi murami, z rzędem strzelnic w górnym pasie. Milet, Priene, Pergamon czy Magnezja - to tylko przykłady rozbudowanych lub niemal od nowa 'zbudowanych miast w epoce hellenistycznej. Było ich wiele. Właśnie za Aleksandra Wielkiego, a zwłaszcza jego następców większość dawnych miast greckich otrzymała solidne obwarowanie. Architektura obronna i wielkie przedsięwzięcia urbanistyczne były cechą charakterystyczną omawianych czasów. Prócz modernizacji i fortyfikowania dawnych miast, powstało wówczas - w IV-I w. - setki zupełnie nowych, z których na przykład egipska Aleksandria, syryjska Antiochia, Seleucja nad Tygrysem czy Dura-Europos nad Eufratem stały się wielkimi ośrodkami kulturalnymi, handlowymi i militarnymi. Największą sławę zdobyła sobie egipska Aleksandria. Z za chwytem pisał o niej grecki geograf z drugiej połowy I w. p.n.e. i początku n.e., Strabon. 't ;>. Twórcą planu miasta, założonego w 332 lub 331 r. p.n.e. przez samego Aleksandra Wielkiego, był architekt grecki z wyspy Rodos - Dejnokrates. Plan wzorowany był, jak się łatwo domyślić, na systemie Hippodamosa. Obwód miasta miał ponad 22 km. Otaczał je potężny mur obronny, z basztami i warownymi bramami. Również portowe nabrzeże, połączone molem z wyspą Faros, na której zbudowano słynną latarnię morską, było silnie ufortyfikowane. Osobna przystań przeznaczona była dla wojennej floty Ptolemeuszów. Miast o nazwie Aleksandria, jak już wspomniano, powstało w czasach hellenistycznych wiele. Dla przykładu wymienić tu można, poza omówioną, Aleksandrię Troas w Eolii, miasta o tejże nazwie w północno-zachodniej Syrii i nad Tygrysem, Aleksandrię Arachotum (dziś: Kandahar) i Aleksandrię Arion (dziś: He-rat) w Afganistanie, Aleksandrię Eschate nad iSyr-darią, Aleksandrię Opiane w Baktrii czy Aleksandrię Sogdiane nad Indusem. Zarówno te, jak i inne, na przykład Seleucja, Antiochia czy Dura-Europos, były obwarowane murami obronnymi, miały też często cytadele w obrębie murów. Ostatnie z wymienionych zasługuje może na szczególną uwagę, ale stosowniej będzie je omówić pod koniec rozdziału, przy czasach rzymskich, gdyż zrekonstruowany plan Dura-Europos zawiera nawarstwione fazy rozbudowy miasta w ciągu kilku stuleci. Kilka słów warto natomiast poświęcić obiektom obronnym położonym na samych krańcach terenów objętych kulturą hellenistyczną. W Chorezmie, Sogdianie i Baktrii Gdy w roku 330 p.n.e. wojska Aleksandra Macedońskiego w nieustannym zwycięskim pochodzie sięgnęły piasków Azji Środkowej, okazało się, że nie wystarczyło im bynajmniej pokonać pustynię. Od gór Iranu po Syr-darię i Indus - w Partii, Chorezmie, Sogdianie i Baktrii - istniały miasta-warownie, gotowe orężem bronić niepodległego bytu. Grecy szturmem musieli zdobywać doskonale ufortyfikowane twierdze, w tym otn.in. Bak-trę - stolicę irańskich plemion Baktrów, Marakandę (dziś: Sa-markanda) - stolicę Sogdiany, inne sogdiańskie miasto-warow- r W czasach hellenistycznych 164 Na straży świata antycznego 105 nie - Kiropolis. Wszystkie te miasta, prócz otaczających je murów obronnych, miały ponadto groźne cytadele. Mniejsze ośrodki również były obwarowane. Na samej tylko drodze do Marakandy Grecy musieli krwawym szturmem zdobywać sześć mniejszych warownych osad miejskich. Mury warownych miast Azji Środkowej zbudowane były głównie z suszonej cegły, formowanej z gliny lessowej i piasku, czasem z domieszką innych materiałów, na przykład kruszywa ceramicznego, i spajane gliną. Po zajęciu tych terenów przez Aleksandra Macedońskiego (w latach 330-327) i za jego następców, Seleucydów, miasta Azji Środkowej były najczęściej przebudowywane, otrzymując regularną sieć uliczną, i silniej jeszcze fortyfikowane. Nowi władcy dokładali starań w tym względzie przede wszystkim dla utwierdzenia swego panowania. W podniesionych z ruin i ufortyfikowanych miastach stanęły greckie garnizony. Po kilkudziesięciu latach Baktrom i Partom udało się zrzucić jarzmo Seleucydów, ale lekcję hellenistycznej urbanistyki i sztuki fortyfikacyjnej przejęli oni skwapliwie od swych niedawnych najeźdźców. Plan kwadratowy otrzymały tu najwcześniej miasta nowo założone przez wielkiego zdobywcę (na przykład Aleksandra Escha-te nad Syr-darią) i jego następców w tym rejonie, Seleucydów (na przykład Antiochia nad rzeką Margus; dziś miasto Mary nad rzeką Murghab w radzieckiej Turkmenii, do roku 1937 noszące nazwę Merw). Aleksandria Eschate, otoczona silnym murem obronnym, przypominała warowny obóz wojskowy. Antiochia nad Margusem, również prawie kwadratowa w planie, z dwoma magistralami przecinającymi się pod kątem prostym, dzieliła obszar miejski na cztery kwartały. Od północy otoczonego potężnym murem miasta znajdowała się cytadela obsadzona garnizonem wojskowym, przekształcona z centrum wcześniejszego miasta (ryć. 43). Pośrodku każdego z czterech boków miasta w murach obronnych znajdowała się ufortyfikowana brama. Podobnie w chorezmijskiej warownej osadzie, jeszcze sprzed czasów hellenistycznych (z V-IV w.) - Kałałygyr (nazwa dzisiejsza) - pośrodku murów otaczających czworoboczny obszar zabudowy mieściły się warowne bramy. Kałałygyr nie miało natomiast cy- tadeli