To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
— że “na Litwie z prawdziwą wiarą jest źle i stan ten się nie zmieni, dopóki nie pośle się do ludu litewskiego kapłanów z językiem litewskim". Z chwilą kiedy w 1644 r. po długich staraniach uruchomiony został wydział prawa. Akademia Wileńska mogła lepiej wypełniać swe zadanie — służbę krajowi, jednak przez krótki tylko czas, gdyż po najeździe moskiewskim 1655 r. wydział ten został ponownie otwarty dopiero w 1667 r. Z otwarciem kolegium łączą się i początki teatru wileńskiego. Uczniowie kolegium, a potem Akademii, na otwarcie semestru grywali różne tragedie i komedie. Ich przedstawieniom, jak tragedii Jehu (osnutej na tle biblijnym) w 1581 r., przyglądali się z wielkim ukontentowaniem sam król i panowie senatorowie. Właściwe początki zawodowego teatru na Litwie przypadają jednak na czasy Władysława IV Wazy, wielkiego miłośnika sztuki. Dość często przebywając w Wilnie władca ten w pałacu wielkoksiążęcym w Wilnie wystawiał własnym sumptem opery, komedie i tragedie, w których występowali artyści włoscy. Pierwszym znanym 151 Mapa tzw. radziwiłtowska W.. Ks. Lit irzez Tomasza Makowskiego. przedstawieniem w wileńskim teatrze dworskim Władysława IV była opera Porwanie Heleny, grana w 1636 r. Jej autorem okazał się pisarz królewski, Włoch Yirgilio Puccitelli. Pierwsza połowa XVII w. okazała się również szczęśliwa dla rozwoju oświaty na Litwie. Jezuici bowiem założyli dwa kolegia: w Krożach na Żmudzi 1614 r. i w Kownie 1648 r. Radziwiłłowie obok kalwińskiego gimnazjum w Kiejdanach (1625 r.) ufundowali drugie gimnazjum w Birżach w 1620 r. Rozwijała się też średnia szkoła prawosławna: bracka u Św. Trójcy w Wilnie od 1584 r. Poza tym w XVI—XVII w. działało na Litwie około stu szkół parafialnych i zborowych. OSIĄGNIĘCIA NAUKI LITEWSKIEJ W KOŃCU XVI I W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU Akademia Wileńska zajmowała się nie tylko kształceniem młodzieży, ale i uprawianiem oraz pielęgnacją nauki. Co prawda, pierwsze wybitne osiągnięcia nauki litewskiej bezpośredniego związku z Akademią wyraźnie nie wykazują, ale profesorowie wileńscy niewątpliwie tworzyli klimat potrzebny do jej rozwoju i mecenatu nad nią. Za pierwsze wybitne osiągnięcie nauki litewskiej należy chyba uznać słynną tzw. radziwiłłowską mapę W. Ks. Litewskiego. Jej pierwsze zaginione wydanie datuje się ostatnio na rok 1604. Znana ona jest z amsterdamskiego wydania z 1613 r. i licznych przedruków późniejszych w zachodnioeuropejskich atlasach geograficznych. Mapa ta dzięki swej dużej, jak na owe czasy, dokładności oraz staranności wykonania uważana jest za jedno z czołowych dzieł kartografii europejskiej tego okresu. Powstaniu mapy patronował książę Mikołaj Krzysztof Sierotka Radziwiłł. Przygotowano ją z udziałem polskiego kartografa Macieja Strubicza w latach 1596—1599. Sztychował mapę bardzo pięknie utalentowany rytownik Tomasz Makowski, niekiedy niesłusznie uważany za jej autora. Pomiarów w terenie dokonali pewnie uczeni z Akademii Wileńskiej. Nauka litewska w połowie XVII w. mogła poszczycić się pięknym dziełem Kazimierza Siemienowicza (około 1600—1651), inżyniera artylerii koronnej, uczonego o nader rozległej wiedzy, który w 1650 r. wydał w Amsterdamie Artis magnae artiiieriae pars prima (Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza). Dzieło to, nie mające równego sobie we współczesnej nauce europejskiej, przetłumaczone zostało na język francuski (1651), niemiecki (1676), angielski (1729) oraz polski (1963). W tymże 1650 r. Wojciech Wijuk Kojałowicz (1609-1677), profesor Akademii Wileńskiej, ogłosił w Gdańsku pierwszą część swojej łaciń- 154 skiej Historia Lithnaniae (część druga ukazała się w 1669 r.). Historia Kojałowicza rozsławiła dzieje litewskie po Europie, a na Litwie stała się czymś w rodzaju podręcznika dla uczącej się młodzieży. Uczony pastor Daniel Klein, działający w Litwie pruskiej, opracował wydaną w Królewcu w 1653 r. pierwszą znaną gramatykę języka litewskiego Grammatica Lityanica, Klein, z pochodzenia prawdopodobnie Litwin, w przedmowie do swej gramatyki wystąpił jako miłośnik i obrońca języka litewskiego. Odpierał w niej zarzuty tych, którzy postponowali język litewski jako złożony z wielu narzeczy i zachwaszczony wieloma zapożyczeniami z greki, łaciny, a najwięcej z polskiego. Klein wskazywał, że również łacina jest zanieczyszczona wyrazami greckimi i też nie posiada jednolitej pisowni. Tym bardziej więc jest Litwinom potrzebna gramatyka, by własny język mogli wydoskonalić. ROZWÓJ WEWNĘTRZNY LITWY W DRUGIEJ POŁOWIE XVI I W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU Stan wewnętrzny Litwy w stuleciu 1548— 1648 przedstawiał się na ogół pomyślnie. Szymon Starowolski stwierdzał (1632), że Litwa, “długotrwałego pokoju zażywająca, wszędzie teraz ziemię staranniej ma uprawianą, w zboża i jarzyny [warzywa] urodzajną, w łąki, ogrody i sady obfitującą; pełna jest folwarków, wsi, miast, zamków, wznoszonych nowym sposobem budowy nie tylko w miastach, lecz także w dobrach ziemskich". Lecz — dodaje mówiąc o Żmudzi — “lud mieszka w nędznych chatach, które przeważnie nad jeziorami, strumieniami i rzekami stoją, ledwie słomą albo dylami pokryte, obok majątków i domów szlacheckich, które obszerniejsze są i staranniej utrzymane". Jednak wielka dynamika rozwojowa Litwy od czasów reformy włócznej około połowy XVII w. wyraźnie osłabła, poczęły występować zjawiska ujemne, hamujące rozwój kraju. Kolonizacja puszcz i ziem pustych miała się już ku końcowi. W rezultacie żywego wzrostu sił wytwórczych bardzo znacznie zwiększyła się liczba ludności. W połowie XVII w. Litwa etniczna przy obszarze z górą 87 tys. km2 posiadała ponad 184,2 tys. dymów (l dym = 7 osób), tj. blisko 1300 tys. mieszkańców. Gęstość zaludnienia wynosiła średnio: na Żmudzi około 16, w woj