To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.

Według tej teorii, zgodnie z którą rozwój osobowości zależy w znacz- nym stopniu od gratyfikacji i frustracji przeżywanych podczas pierwszych pięciu lat życia, nadmiar frustracji w tym pierw- szym okresie prowadzi do wykształce- nia się osobowości oralnej. Ludzie tego typu przyjmują postawę roszczeniową, są niecierpliwi, zazdrośni, zawistni, chciwi, nieufni, nastawieni pesymistycznie i mają skłonności do depresji (czują się puści). Nie znaczy to, że każdy człowiek repre- zentujący typ osobowości oralnej posiada wszystkie te cechy, lecz to, że wiele z nich występuje łącznie i tworzy pewien wzór. Najbardziej może obrazowym rodzajem osobowości związanym z oralnym stadium rozwoju jest osobowość narcystyczna (Emmons, 1987; Raskin, Hali, 1981). Cha- rakteryzuje się ona skupieniem na sobie oraz spostrzeganiem innych przez pry- zmat tego, w jakim stopniu przyczyniają się oni do podtrzymania poczucia własnej wartości danego człowieka. Ludzie tacy uważają, że im się rozmaite rzeczy należą, że zasługują na miłość i uznanie ze strony innych, że są wyjątkowi i niepowtarzalni. Często mówią o sobie (Raskin, Shaw, 1987) i domagają się uwagi innych ludzi. Następuje więc zmiana w sposobie prze- jawiania (fenotypie) danej właściwości, ale podstawowa, głęboka struktura osobowo- ści (genotyp) pozostaje ta sama. Drugie stadium rozwoju osobowo- ści otrzymało w teorii psychoseksualnej miano fazy analnej (2-3 rok życia). Źró- dłem pobudzenia jest w niej odbyt. Przy- jemność wiąże się z wydalaniem, pobu- dzającym błony śluzowe tej okolicy ciała. Jednak ta przyjemność zostaje zakłócona wymaganiami ze strony rodziców lub opie- kunów. Przyjemności i frustracje z tego okresu prowadzą do rozwoju osobowości analnej. Jej właściwości pozostają zwią- zane z charakterystycznymi dla tej fazy rozwoju procesami organicznymi i inter- personalnymi - gromadzeniem i wydala- niem odchodów oraz konfliktem między przyjemnością a wymogami higieny. Oso- bowość analną cechuje więc pragnienie władzy, żądza posiadania, lęk przed utratą kontroli oraz rozdarcie między buntem a uległością. W fallicznej fazie rozwoju (4-5 rok życia) pobudzenie i napięcie lokuje się w narządach płciowych. Chłopcy zaczy- nają mieć erekcję, co prowadzi do zwięk- szonego zainteresowania genitaliami oraz do odkrycia, że kobiety nie mają penisa. Pojawia się również rywalizacja z ojcem o uczucia matki (kompleks Edypa). Chło- piec zaczyna odczuwać lęk kastracyjny, w którym wyraża się jego obawa o utratę penisa. Dziewczynki w tym okresie życia również fascynują się swoimi genitaliami, jednak u nich jest to związane ze świa- domością braku penisa. Jednocześnie ry- walizują z matką o uczucia ojca. Różnica płci decyduje w tym okresie o różnych drogach rozwoju psychicznego. W tej fazie u chłopców kształtują się takie późniejsze cechy męskie, jak skłonność do rywalizacji oraz pragnienie siły, a u dziewczynek - ekshibicjonizm oraz połączenie zalotności z naiwnością (tabela 6.1). Freudowską teorię psychoseksualnych stadiów rozwoju krytykowano za zbytni nacisk na biologiczny aspekt człowieka. Feministki gwałtownie atakowały zawarty w niej obraz kobiet. Krytykowano rów- nież jej metodologię badawczą, choć ist- nieją przemawiające za tą teorią dowody (Pervin, 1993a). Naszym celem nie jest jednak jej ocena, lecz zaprezentowanie jej jako przykładu stadialnych teorii roz- woju. Freud twierdził, że wczesny rozwój 178 ROZWÓJ OSOBOWOŚCI TABELA 6.1 Cechy osobowości związane z psychoanalitycznymi typami osobowości OSOBOWOŚĆ CECHY OSOBOWOŚCI oralna roszczeniowość, niecierpliwość, zazdrość, zawiść, wybuchowość, skłonność do depresji (poczucie pustki), nieufność, pesymizm analna surowość, żądza wtadzy, zainteresowanie prawami i obowiązkami, znajdowanie przyjemności w posiadaniu, lęk przed utratą panowania, dylemat: ulegtość czy bunt falliczna mężczyźni: ekshibicjoniści, rywalizujący, pragnący sukcesu, skupieni na swojej męskości kobiety: naiwne, uwodzicielskie, ekshibicjonistki, sktonne do flirtów biologiczny i psychiczny składa się z wy- stępujących w stałej kolejności etapów, z których każdy ma swój określony czas oraz szereg charakteryzujących go wła- ściwości. Co więcej, każdy wiąże się z pewnym rodzajem osobowości człowieka dojrzałego. W wieku dojrzałym właściwa dla danego stadium osobowość wyraża się inaczej niż w dzieciństwie, ale według Freuda podstawowa struktura osobowości (genotyp) pozostaje taka sama, niezależnie od sposobu jej zewnętrznej manifestacji (fenotyp). Psychospołeczne stadia rozwoju Eriksona W przeciwieństwie do Freudowskiego na- cisku na biologię i instynkty Erik Erik- son skupił się na etapach rozwoju spo- łecznego. Wyróżnione przez niego stadia oraz charakterystyczne dla każdego z nich cechy osobowości obejmują również wiek dojrzały i starość (tabela 6.2). Przyjrzyjmy się pierwszemu stadium