To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.

W każdym prądzie literackim można odnaleźć cztery konstytutywne elementy. Różnice między poszczególnymi prądami (współistniejącymi w pewnym okresie lub następującymi po sobie) polegają na rozmaitym określeniu tych elementów, na rozmaitej ich konkretyzacji. Spróbujemy teraz scharakteryzować pokrótce owe zasadnicze składniki prądu literackiego. 1) Ideologiczny i filozoficzny fundament prądu tworzy określona koncepcja rzeczywistości, pewien sposób jej poznawania, sposób rozumienia praw historycznych, życia społecznego i losów jednostki. Należą tu także postulaty ideowe, zmierzające do przebudowy istniejących stosunków, ideały społeczne i moralne, według których dokonuje się oceny współczesności, oraz poglądy na rolę i znaczenie twórczości literackiej. Fundament ideologiczny i filozoficzny prądu literackiego nie jest porządkiem zewnętrznym w stosunku do utworów wyrosłych w orbicie oddziaływania tego prądu. Przeciwnie: mówić o nim można o tyle tylko, o ile składające się nań poglądy i postulaty znalazły faktyczne utrwalenie w dziełach, o ile określiły je treściowo i formalnie. W kręgu bezpośredniego wpływu założeń filozoficznych pozostają przede wszystkim zasady konstruowania świata przedstawionego w utworze, typ związków łączących fikcję literacką z rzeczywistością, reguły motywacji losów bohatera, 486 wzajemne stosunki elementów realistycznych i fantastycznych w obrazie, dosłowności i symboliczności (bądź alegoryczności), uogólnienia i indywidualizacji, stopień nasycenia obrazu literackiego realiami, sposób rozumienia przedstawionych procesów historycznych, zainteresowanie (lub brak zainteresowania) zjawiskami psychologicznymi, koncepcja podmiotu literackiego i jego pozycji wobec świata przedstawionego i wobec czytelnika. Fundament filozoficzny i ideologiczny prądu zawiera też założenia precyzujące funkcję wychowawczą wypowiedzi literackiej, określa ideały, które literatura powinna propagować, i wartości, które powinna zwalczać. Elementy składające się na ów fundament pochodzą z różnych dziedzin. Zbiegają się tu dążenia określonych kierunków filozoficznych występujących w danej epoce, pewnych ideologii i światopoglądów. Rzadko zdarza się, aby podstawy prądu literackiego były zupełnie jednorodne, tzn. identyczne z jakimś jednym kierunkiem filozoficznym czy ideologią. Na ogół występują tu obok siebie elementy różnorodne, jednak powiązane ze sobą i podporządkowane jakimś tendencjom dominującym. Czynnikiem wiążącym cały ten zespół poglądów, ideałów i postulatów jest najczęściej jednolity i określony sposób pojmowania zadań społecznych i kulturalnych, jakie dany okres stawia przed literaturą. Na takim fundamencie wyrastają pozostałe składniki prądu. 2) Poetyka w tym znaczeniu jest, najogólniej rzecz biorąc, systemem zasad wyrosłych z filozoficznego fundamentu prądu i odnoszących się bezpośrednio do twórczości literackiej. Stanowi ona główny składnik prądu, jest jego ośrodkiem, zawiera wszystkie specyficznie literackie dążenia w nim skupione, toteż omówimy ją oddzielnie. 3) Zespół tematów i idei uprzywilejowanych przez dany prąd literacki wiąże się z warunkami społecznymi i kulturalnymi, w jakich prąd się rozwija, i z dążeniami filozoficznymi i estetycznymi, jakie się znajdują u jego podłoża. Te niejako reprezentatywne tematy (lub motywy tematyczne) i związane z nimi idee odpowiadają sytuacjom społecznym i ideowym, które przedstawiciele prądu uznają za centralne dla swoich czasów, bądź też za mające wartość uniwersalną. Powtarzanie się pewnych tematów i idei (problemów bądź tendencji) w szeregu utworów jest jednym ze świadectw przynależności tych utworów do określonego prądu. Prześledźmy to na kilku przykładach. Dla klasycyzmu siedemnastowiecznego charakterystyczne jest dominowanie tematów mitologicznych, opracowanych już w literaturze an- 487 tycznej. W te konwencjonalne schematy fabularne klasycy wprowadzili typowe, często się powtarzające sytuacje i konflikty moralne: konflikt uczucia i obowiązku, namiętności i normy moralnej, emocji i nakazu etycznego. Znamy te sytuacje z dramatów Racine'a i Corneille'a. Utrwalony w tradycji kulturalnej schemat mitologiczny umożliwiał przedstawienie owych sytuacji i konfliktów bez konieczności budowania nowej fabuły i nowych bohaterów. Na skutek tego, że zawierał znane i uznawane elementy, nadawał tym sytuacjom i konfliktom walor ogólnoludzki, niejako ponadhistoryczny, choć w istocie były one mocno osadzone w rzeczywistości społecznej i kulturalnej, która zrodziła klasycyzm. Dla literatury romantycznej niezwykle charakterystyczny jest temat, którego zasadniczym składnikiem jest konflikt między jednostką a światem. Owa jednostka, tzw. bohater romantyczny, skłócony ze środowiskiem, nie znajdujący sobie miejsca w układzie społecznym, przerastający otoczenie stopniem wrażliwości i intensywnością życia wewnętrznego — poszukuje wolności i swobody czynu w jakichś środowiskach egzotycznych, poza zasięgiem ograniczających norm i schematów kulturalnych. Tego rodzaju kreację bohatera, podobnie jak analogiczne schematy sytuacji i konfliktów, spotykamy w wielu utworach romantycznych (u Byrona, Słowackiego, Chateąubrianda i in.). Pozytywizm — w pierwszej fazie swego rozwoju — stworzył pewien zasób obiegowych motywów tematycznych i towarzyszących im tendencji. W utworach polskich pozytywistów z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pojawia się bardzo często wyraźne przeciwstawienie bohaterów reprezentujących postawy i poglądy zwalczane przez ideologów pozytywizmu (np. typową postacią był bankrutujący ziemianin) — bohaterom pozytywnym, realizującym w swoich zapatrywaniach i działalności społecznej ideały i hasła pozytywistów (typowymi postaciami byli tu m.in. inżynierowie i lekarze). Temat taki, często się powtarzający, pociągał za sobą utwierdzenie się pewnej schematycznej kompozycji fabularnej, opartej na paralelizmie dwóch wątków („pozytywnego" i „negatywnego") i na ich kontraście. Typowym, wręcz wzorcowym przykładem mogą tu być Humoreski z teki WorszyMy Sienkiewicza. W poezji futurystycznej istniał pewien zespół obiegowych tematów związanych z określonymi elementami nowoczesnej cywilizacji (samolot, telefon, kino itd.), z życiem miejskim (tłum, architektura miasta) i techniką. Pojawiały się one w bardzo wielu utworach poetyckich powstałych w orbicie działania ruchu futurystycznego, a ich charakterystyczne zagęsz- 488 czenie stanowi jedną z istotniejszych właściwości całego prądu w skali międzynarodowej. Przykładów podobnych można by podać bez liku. Każdy prąd literacki wytwarza pewien repertuar tematów czy też motywów tematycznych powiązanych z określonymi ideami, które z rozmaitych powodów odpowiadają dążeniom tego prądu