To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Równie chłodne były reakcje włoskie. W programie czternastu punktów Italia widziała groźbę pominięcia nabytków terytorialnych oraz innych korzyści przewidzianych w traktacie londyńskim z 1915 r. Projekt poprawiania granic Włoch zgodnie z kryterium narodowościowym odbierał również nadzieję na uzyskanie np. Dalmacji, Tyrolu Rijeki (Fiume). Coraz bardziej mgliście jawiła się więc realizacja :elow, dla których Włochy przystąpiły do wojny. Zrozumiała była też pełna niechęci reakcja państw centralnych. W Wiedniu na łamach „Fremdenblatt", organu Ministerstwa Spraw ranicznych Austro-Węgier, pisano o „cynicznej brutalności" °na, przyrównując czternaście punktów do „drakońskiego po-1 Policyjnego" lub narzuconego „regulaminu wojskowego". amer' V°'' ^' S" ^' zo'5' te^ ^" Kaspi, Le temps des Americains. Le concours o la France en 1917-1918, Paris 1976, ss. 205-213; J. Pajewski, op. cit., s. 49 W podobnym duchu pisano w liberalnej „Neue Freie Presse" nazywając amerykański program „planem przyszłego podziału Ziemi" W Rzeszy nawet prasa socjalistyczna przyjęła wystąpienie Wilsona z ogromną nieufnością, widząc w nim zwykły manewr polityczny mający na celu pozyskanie na powrót Rosji72. Nie zrażony takimi reakcjami prezydent kontynuował prace nad swoim programem. Jego plan pokojowy zaprezentowany w czternastu punktach został uzupełniony i wzbogacony wraz z opublikowaniem kolejno czterech zasad (11II 1918), czterech celów dodatkowych (4 VII 1918) oraz pięciu szczegółów (27 IX 1918). Ponownie wyłożono w nich główną myśl Wilsona, że każdy paragraf układu, przyjętego po zakończeniu wojny, musi być oparty na kryterium sprawiedliwości. W czterech celach dodatkowych prezydent zapowiadał rozwiązanie wszelkich problemów terytorialnych, gospodarczych i politycznych drogą wolnej akceptacji tego rozwiązania przez zainteresowane społeczeństwa, a nie na zasadzie interesów partykularnych. Raz jeszcze wspomniano 0 utworzeniu organizacji pokojowej, która gwarantowałaby sprawiedliwość i pokój wszystkim wolnym narodom. Sprawa modelu Ligi Narodów powtórzona została w pięciu szczegółach, gdy podkreślano konieczność zachowania neutralnego charakteru tej organizacji, bez jakichkolwiek tajnych umów oraz związków gospodarczych i politycznych w jej ramach73. Specjalny projekt, przedstawiony również w 1918 r., uzupełniał radykalny, ale niezbyt precyzyjny plan rozbrojeniowy zawarty w czternastu punktach. W nowej wersji zapowiadano stworzenie systemu bezpieczeństwa poprzez połączenie sił zbrojnych członków Ligi Narodów. Zakładano, że dzięki takiej gwarancji państwa uznają celowość 1 potrzebę rozbrojenia armii narodowych. Miało się to dokonać pod kontrolą komisji międzynarodowych lub attaches wojskowych. Raz jeszcze Stany Zjednoczone zwróciły uwagę na to, aby pokój został osiągnięty na drodze równych i sprawiedliwych negocjacji: „(...) jest koniecznym, aby wszyscy, którzy zasiądą przy stole pokojowym byli gotowi i chętni zapłacić cenę za pokój, gotowi stworzyć taki instrument, który spowoduje, że pokój będzie honorowy"74. 72 Cyt za E. Bendiner, op. cit., ss. 60 i 61; zob. także H. Ba t o ws k i, op. cit., passim. " Teksty w Th. W. Wilson, op. cit., passim; por. H. Notter, op. cit., s. 679. 74 Zob. J. Warszawski, Zagadnienie rozbrojenia w prawie międzynarodowym i w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1930, ss.109 i 110. 50 też program pokoju bez zwycięzców i zwyciężonych stawał bardziej życzliwego zainteresowania w stolicach państw ^Sprawiedliwość i wspaniałomyślność są zazwyczaj atrakcyj-060113 strony przegrywającej niż dla zwycięzcy. A szala wojny nie^S od lata 1918 r. przechylać na stronę Ententy. Wprawdzie a?wiosnę 1918 r. sytuacja Niemiec i ich sojuszników rysowała ZC Umyślnie. Rosja bolszewicka - uwikłana w konflikty wewnętrz-i pozbawiona nadziei na realną pomoc i uznanie ze strony państw Sich nie dostrzegając perspektywy natychmiastowego powszech-, pokoju - zawarła 3 marca 1918 r. w Brześciu separatystyczny vói z Niemcami. Obóz Ententy uległ osłabieniu, a Rzesza, uwolniona d walki na dwa fronty, mogła skoncentrować się na jego zachodnim Odcinku Dobra koniunktura dla państw centralnych nie trwała jednak ługo zaledwie bowiem do lata 1918 r., kiedy to załamała się niemiecka ofensywa na zachodzie. Wkrótce po tym naczelny dowódca wojsk alianckich marszałek Ferdinand Foch z pomocą silnej armii amerykańskiej rozpoczął kontrofensywę. Na początku października połączone armie Ententy i Stanów Zjednoczonych przełamały linię Hindenburga i znalazły się blisko granic Niemiec. Już 16 września 1918 r. z propozycją rozpoczęcia rozmów pokojowych wystąpiły Austro-Węgry, a kilka dni później - 29 września 1918 r. - Bułgaria podpisała kapitulację. Blok państw centralnych rozpadł się. Nie było już wątpliwości, że pokój zostanie przywrócony dzięki militarnemu zwycięstwu aliantów. Jedynym ratunkiem dla państw centralnych, aby wojnę zakończyć honorowo i uratować cokolwiek, było odwołanie się do amerykańskiego programu i zapewnień prezydenta Wilsona o pokoju równym i sprawiedliwym. W dniu 6 października 1918 r. Niemcy (dzień później Austro-Węgry), pomijając państwa Ententy, zwróciły się bezpośrednio do Wilsona z propozycją zawieszenia broni. Postulowano rozpoczęcie negocjacji pokojowych na podstawie czternastu punktów oraz poprawek i uzupełnień do nich. Najwidoczniej w niepamięć poszły pełne niechęci komentarze, jakimi jeszcze kilka miesięcy wcześniej prasa uemiecka i austriacka witała amerykański program pokojowy75