To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Analiza chorografń pozwala więc odpowiedzieć na pytanie, do kogo tekst całego przekazu się kieruje, a więc i pośrednio rozstrzygnąć kwestie celu powstania samego tekstu. Szczegółową analizę źródeł Gallowej chorografń utrudnia znacznie fakt, że jej twórca, mający już prawdopodobnie, jak twierdzi Plezia97, jakiś do- robek literacki przed napisaniem Kromki, nie wskazuje wyraźnie na żadne konkretne utwory historiograficzne i geograficzne, które go inspirowały. Co więcej, zarówno w prooemium, jak i epilogach, nie ma wzmianek, z wyjątkiem jedynie konwencjonalnych, o procesie twórczym, okolicznościach powstania dzieła, sposobach gromadzenia i wykorzystywania materiału źródłowego98. Niełatwo więc wskazać bezpośrednie źródła, z których mógł czerpać. Przed Gallem w piśmiennictwie polskim brak było tradycji chorogra- ficznych (być może istniała ona w przekazach oralnych, ale pozostanie to już na zawsze w sferze hipotez i domysłów). Jego chorografia umieszczo- na w znaczącej cząstce delimitacyjnej - prooemium do Kroniki polskiej, jest tekstem niewielkim i niesamodzielnym (choć posiadającym wyraźne sy- gnały początku i końca, świadczące o pewnej spójności tekstu), lecz z wie- lu powodów ważnym. Sytuuje Polskę w ówczesnym świecie, nie tylko przez zakreślenie jej granic i wymienienie sąsiadów, lecz również przez próbę umieszczenia Krzywoustego - rycerza chrześcijańskiego, wśród innych ówczesnych władców99. Gali wpisuje się w retoryczne tradycje piśmiennic- twa (nie tylko historycznego), sięgające odległej starożytności, nakazu- jące umieszczenie w dziele opisu miejsc, gdzie dzieją się omawiane wypadki. Brygida Kurbis stwierdza, że chorografia wchodziła (choć nie zawsze) do „szablonu kronikarskiego"100, stanowiąc jego składnik kom- "M. Plezia: Wstęp..., s. XVI nn. "K. Liman: Kilka uwag..., s. 157-158. '9 J. Tarnacki pisał: „Znać, że miał Gali ambicje stworzenia literackiej syntezy ducha polskiej ziemi i zamieszkujących ją istot, łącząc w swoim utworze dwa gatun- ki: chorografię i opis pochwalny." J. Tarnacki: Opis ziemi polskiej..., s. 150. lw B. Kurbis: Kształtowanie się pojęć..., s. 259. 82 pozycyjny i wystrój literacki. W przypisie dodaje: „Pięknym tego przy- kładem jest kronika Galia."101 Badaczka dostrzega również silne splecenie elementów geograficznych i politycznych całego dzieła, uważa jednak, że tylko pierwsza część Gallowego przekazu (w dokonanym przeze mnie podziale pierwsze dwie części) ma wartość rzeczową dla geografa. Druga (w moim podziale łącznie - trzecia i czwarta), w opinii badaczki, ma silne zabarwienie poetyckie. Chorografia jest podporządkowana celom nadrzędnym całego utwo- ru, który, skorzystam z celnego określenia Czesława Deptuły102, cecho- wał pragmatyzm - przekaz zawierał tyle, ile potrzebowały zamawiające tekst elity władzy. Jednocześnie, na co już słusznie zwrócił uwagę autor eksplikacji tekstu chorografii10', łączy ona w sobie elementy tradycji grecko-rzymskiej, judeo-chrześcijańskiej oraz średniowiecznej104, a tak- że wpisuje się w podstawową tradycję kulturową średniowiecza, trady- cję, korzystam ponownie z określenia Deptuły, kumulatywną105. Nie zwrócono dotychczas wystarczającej uwagi na fakt, iż wprowa- dzenie przez Galia chorografii nie było jedynie zgodne z konwencją re- toryczną i literacką, czyli tylko erudycyjnym popisem, ale uzupełniało ide- ową wymowę przekazu - to bowiem położenie geograficzne predesty- nowało Bolesława III Krzywoustego do walk z poganami, szerzenia wiary chrześcijańskiej. Nie zauważono też, że mamy tutaj do czynienia z dostrzeżoną przez Romana Hecka106 ważną rolą przekazów historycz- "" Ibidem.--~ 102 C. Deptuła: Galia Anonima..., s. 14. 103 J. Tarnacki: Opis ziemi polskiej..., s. 156. 104 K. Pomian: Europa i jej narody. Przeł. M. Szpakowska. Warszawa 1992, s. 11. Zob. też B. Otwinowska: Język-Naród-Kultura..., s. 74 nn. oraz pozycje odnotowane przez badaczkę w przypisach. "ls C. Deptuła: Świat mitu - świat wyobrażeń. „Znak" 1992, nr 9, s. 15. Badacz pisał, że „ukształtowane przez nią [tradycję kumulatywną-D. R.] widzenie rzeczy- wistości bazowało na szeregu tradycjach wcześniejszych, dołączało do nich elementy nowe i zostało przekazane w większym, niż się można spodziewać, zakresie dalszym etapom rozwoju naszej cywilizacji". Ibidem. R. H e c k: Problemy świadomości historycznej średniowiecznego społeczeń- stwa polskiego. W: Dawna świadomość historyczna w1 Polsce, Czechach i Słowacji. Red. R. Hec k. Wrocław 1978, s. 63. 6* 83 nych w krzewieniu wiedzy geograficznej, której ukoronowanie stanowi Chorographia Regni Polomae Jana Długosza. Analizując przekaz Galia, obserwujemy moment adaptacji tradycji antycznej i powstawania nowe- go gatunku w literaturze polskiej - chorografii. To pierwsza na gruncie polskim realizacja struktury gatunkowej chorografii, co jest, jak pamię- tamy, w opinii Stefanii Skwarczyńskiej , równoznaczne z zaistnieniem tej struktury. Najwcześniejsza postać gatunku nie będzie stanowiła dla mnie jedynego „miernika porównawczego dla jego późniejszych postaci historycznych"108, jak chce Skwarczyńska, choć oczywiście należy uznać realizację Gallową za prawodawcę gatunku na gruncie polskim