To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
W wypadku aresztowania i uwięzienia traktowani byli z okazaniem względów należnych ich stanowi i stopniowi hierarchicznemu. Kary więzienia i aresztu odbywali w pomieszczeniach odrębnych od osób świeckich. Konkordat przyznawał duchownym katolickim prawo do odbywania kary aresztu w klasztorach. 30. Sytuacja związków wyznaniowych prawnie nieuznanych Sytuacja prawna związków wyznaniowych prawnie nieuznanych wywoływała zarówno w literaturze, jak i w praktyce władz państwowych liczne i niejednokrotnie zasadnicze rozbieżności. Podział na związki wyznaniowe prawnie uznane i nieuznane znany był ustawodawstwu austriackiemu, które ustalało określone różnice w położeniu prawnym tych dwóch grup związków wyznaniowych. Ustawodawstwo wyznaniowe pruskie odrzucało tego rodzaju podział. Ustawy państw zaborczych dopuszczały możliwość uregulowania sytuacji prawnej związków bądź gmin wyznaniowych w różny sposób. Ustawodawstwo pruskie, oprócz związków wyznaniowych z prawami korporacji prawa publicznego, znało związki wyznaniowe opierające swą działalność na przepisach prawa o stowarzyszeniach. Podzielany przez większość badaczy okresu międzywojennego pogląd na temat podstaw prawnych działalności związków wyznaniowych prawnie nieuznanych wyodrębniał trzy grupy takich związków. Pierwszą tworzyły te gminy i grupy wyznaniowe, które działały na mocy rosyjskiego ukazu tolerancyjnego z 17 października 1906 r. Przewidywał on w celu uzyskania określonych przez jego przepisy uprawnień obowiązek rejestracji gminy wyznaniowej. Rejestracja taka dokonywana przez organy administracji wyznaniowej nie była uważana w orzecznictwie polskim za uznanie prawne w rozumieniu art. 116 konstytucji z 17 marca 1921 r. Do drugiej grupy zaliczano te związki i grupy wyznaniowe, które swój byt prawny opierały na przepisach o stowarzyszeniach. Trzecia grupa obejmowała te związki wyznaniowe, które swe uprawnienia do prowadzenia działalności religijnej wywodziły wprost 2 art. Ul Konstytucji. Do związków wyznaniowych prawnie nieuznanych zaliczano: Badaczy Pisma Świętego, Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Anglikański, Kościół Metodystyczny, Polski Narodowy Kościół Katolicki, Libe- M g > > C ,_; .2ft52uH ll.ffli 03 s-. " .3 ca j" U J4 to N ^O N rj B S ą i i » " o ^ •; N •r" -N S « •N > •7? « •*1 > n? illifl! u vt« vC a c o r g ! - 8 ? :d 3 o ca C3 'I O u .2 a gg- •ars .2 O ci .2* « N « # >^ y, ^c S.-5-ff-« ^ cc . ^s 1^ ^3 ćT* ^ ? b .5 cC ca c u c c 2 .S n. •& N c s o a c e * & ^ ^ s a s g1.^ 2, & 1o M> O 8S &.S liii IV. Sytuacja prawna związków wyznaniowych w II Rzeczypospolitej 31. Nadzór państwa nad działalnością związków wyznaniowych Wyposażając związki wyznaniowe prawnie uznane w różnorodne uprawnienia, państwo stawiało warunek, aby ich funkcjonowanie mieściło się w ramach obowiązujących przepisów prawa. Władze państwowe czuwały, aby działalność związków wyznaniowych nie krępowała wolności jednostek, nie godziła w moralność publiczną, nie wzniecała wrogich dla państwa nastrojów, nie naruszała interesów państwa wyrażonych w jego prawach. W tym celu niezbędne było przyznanie organom administracji państwowej określonych uprawnień nadzorczych. Określały je przepisy konkordatu i ustaw regulujących stosunek państwa do związków wyznaniowych mniejszości religijnych. Do sprawowania nadzoru nad działalnością związków wyznaniowych powołane zostały organy ogólne i wyspecjalizowane. Grupa organów ogólnych wykonywała nadzór nad konkretnie określonymi przejawami działalności związków wyznaniowych. Do tej grupy zaliczano Prezydenta RP, Radę Ministrów, poszczególnych ministrów. Zasadniczym organem wyspecjalizowanej administracji wyznaniowej był Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W Ministerstwie WRiOP istniał Departament Wyznań, który w 1922 r. dzielił się na 3 wydziały: a) międzynarodowy, b) wyznań chrześcijańskich i c) wyznań niechrześcijańskich. W organach administracji wyznaniowej ważne funkcje pełnili duchowni katoliccy. Przez wiele lat wpływowym funkcjonariuszem departamentu wyznań był biskup A. Szelążek, a wiceministrem prałat B. Żongołłowicz. Fakt ten nie pozostawał bez wpływu na postępowanie organów administracji wyznaniowej. Na niższym szczeblu sprawy wyznaniowe wchodziły w zakres działania wojewody jako szefa administracji ogólnej. Niektóre kwestie wyznaniowe należały do kompetencji Ministra Spraw Zagranicznych (stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską). Problemami tymi zajmował się referat wyznaniowy w Departamencie Polityczno-Społecznym. Nadzór nad działalnością związków wyznaniowych był zróżnicowany. W najbardziej liberalnych formach realizowano go wobec Kościoła katolickiego. Katolicyzm uzyskał faktycznie w II Rzeczypospolitej pozycję wyznania korzystającego ze szczególnych przywilejów i wzmożo- 31. Nadzór państwa nad działalnością związków wyznaniowych 135 nej ochrony ze strony władz państwowych, co kształtowało pogląd o katolickim charakterze państwa. Zaostrzony i szczegółowy charakter przybierał nadzór nad działalnością związków wyznaniowych mniejszości religijnych. W okresie międzywojennym występowała stała tendencja do rozszerzania uprawnień nadzorczych organów państwowych, która punkt szczytowy osiągnęła w dekrecie o uregulowaniu sytuacji prawnej Kościoła prawosławnego z 1938 r. Była ona wyrazem nieufności do organizacji zrzeszających obywateli polskich należących do mniejszości narodowych. Sprawiała, że iluzoryczna stawała się zasada równouprawnienia wyznań, a w konsekwencji również — zasada równouprawnienia obywateli. W ramach uprawnień nadzorczych władze państwowe szczególną wagę przywiązywały do zapewnienia sobie wpływu na obsadzanie kierowniczych stanowisk w związkach wyznaniowych