To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
6.1). Wstępne warunkowanie sensoryczne opiera się na kojarzeniu bodźców, tak że gdy później na jeden z nich wytworzy się odruch warunkowy, taką samą reakcję wywołuje drugi bodziec. Skojarzenie bodźców zachodzi w czasie ich jednoczesnego występowania, np. gdy dźwięk towarzyszy światłu. W czasie wytwarzania się związku między tymi bodźcami nic się nie zmienia w zachowaniu osobnika. Okazuje się jednak, że uczenie się zachodzi, skoro później, gdy światło staje się bodźcem warunkowym, podobnych właściwości nabiera dźwięk, chociaż nigdy nie był wzmacniany (Brogden, 1939). 5 Nie wszyscy autorzy godzą się z (akim ujęciem. Niektórzy traktują uczenie się poznawcze węziej -- jako uczenie się ze zrozumieniem (parz m.in. Hilgard, 1 %7). Rye. 6.1. Obrazy z eksperymentu Leepera (Wg: Hilgard, 1%7) Rozwiązywanie problemów -jako odrębną postać uczenia się - syg-nalizowaliśmy już kilkakrotnie. Znamienne dla niego są: sytuacyjna nowość (co sprawia, że brak jest rozwiązań gotowych), nieobecność wzorców (uniemożliwiająca naśladowanie) i udział procesów myślowych. Ta postać uczenia się przybiera różne formy. Wiele uwagi poświęcono jej w cytowanych już badaniach nad uczeniem się przez wgląd (Kóhler, 1921). Nowsze badania wskazują na dawniej nie przewidywane możliwości zwierząt, tj. występowanie myślenia abstrakcyjnego (Ullrich, 1973), a ich wyniki są pomocne przy poznawaniu specyfiki uczenia się człowieka. Różnokierunkowymi badaniami nad rozwiązywaniem problemów, jako specyficzną postacią uczenia się prowadzącego do nowych rozwiązań, obejmuje się już ludzi - są one zazwyczaj sygnalizowane w ramach problematyki myślenia (Tomaszewski, 1975). Niektóre badania rozpatrywane są jednak w kategoriach uczenia się, co znajduje wyraz nawet w nazwach. Tak np. mówi się o uczeniu się probabilistycznym, mając na uwadze prawdopodobieństwo zdarzeń i związane z nim uczenie cię przewidywania (Humphreys, 1939; Kurcz, 1975). Ostatnią z wymienionych postaci uczenia się poznawczego jest nabywanie wiedzy i złożonych procedur działania. Podmiot gromadzi informacje zarówno o jednostkowych faktach i zdarzeniach rozgrywających się w danym miejscu i czasie, jak i o stosunkach wzajemnych między tymi danymi, o zależnościach, cechach, kategoriach, jawiących się pytaniach, hipotezach, twierdzeniach, prawidłowościach ogólnych, teoriach, systemach. Ważną rolę odgrywa uczenie się pojęć, wpływające na sposób organizowania treści (Bruner, Goodnow, Austin, 1956; Kurcz, 1975). Wiedza w ten sposób gromadzona ma wielkie znaczenie w poznaniu i pełni funkcję regulacyjną w działaniach. Przyswajanie jej nie musi wywoływać bezpośrednich zmian w zachowaniu jednostki. Zgromadzone informacje mogą być jednak wykorzystywane w dowolnym czasie -jeśli przechowują się w pamięci - w różnorodny sposób, zarówno jako przypomnienia, jak i przesłanki do modyfikacji działań, gdy zachodzi taka potrzeba (pojawiają się problemy), do tworzenia przez podmiot nowych informacji w przypadku wychodzenia poza Nabywanie wiedzy i /łożonych 69 Wiedza zgromadzona w pamięci długotrwałej (epizodycznej i semantycznej) oraz: wskazane umiejętności wywierają wpływ na wszystko, co czyni podmiot. Wpływ ów trudno jest zazwyczaj rejestrować i analizować (stąd ubóstwo dobrze udokumentowanych stwierdzeń)6. 6.5. Uczenie się świadome a uczenie się nieświadome W dwóch omawianych postaciach uczenia się poznawczego (rozwiązywanie problemów oraz nabywanie wiedzy i złożonych procedur działania) pojawienie się czynników pośredniczących wiąże się z uświadomieniem sobie przez podmiot istniejących zależności, zasad, reguł, co prowadzi do zmian w zachowaniu. Uczenie się, które wówczas występuje, jest nazywane świadomym (zachodzi ono z udziałem świadomości). Przeciwstawianemu uczenie się nieświadome (zachodzące bez udziału świadomości) obejmuje pozostałe postacie uczenia sie poznawczego, a także uczenie sie przez bezpośrednie kojarzenie bodźców i reakcji. Do niektórych zmian zachowania może dojść zarówno w wyniku bezpośredniego kojarzenia bodźcowi reakcji, jak i przez uświadomienie, będące procesem pośredniczącym. Rodzaj sytuacji czy zadania nie wyznacza be^ reszty rodzaju uczenia sie, aczkolwiek są zmiany, do których dochodzi zazwyczaj bez udziału świadomości (warunkowanie reakcji wegetatywnych), oraz takie, w których uświadomienie jest regułą (zachowania wymagające udziału rozwiniętego myślenia). Wiele danych eksperymentalnych wskazuje, że dostrzeżenie związku s między bodźcem a wytwarzaną reakcją, poznanie zasady, według której s następują wzmocnienia, zrozumienie reguły przyswajanego postępowania polepsza rezultaty uczenia się. Nie wszystko jednak zostało wyjaśnione. Niektórzy badacze podkreślają brak ścisłych dowodów na istnienie uczenia się nieświadomego w zakresie zachowań instrumentalnych, podając na przykład w wątpliwość wyniki wcześniejszych badań nad warunkowaniem werbalnym, m.in. dotyczące wzrostu częstości emitowania przez podmiot słów określonej kategorii w wyniku wzmacniania ich przez eksperymentatora i niewzmacniania pozostałych słów