To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Doktryny te, choæ reprezentuj¹ przede wszystkim polsk¹ racjê stanu w odniesieniu do krucjaty krzy¿ackiej, zajmuj¹ tak¿e stanowisko wobec praw Sara-cenów zamieszkuj¹cych kraje chrzeœcijañskie, i odwrotnie: wobec praw ludnoœci chrzeœcijañskiej na ziemiach muzu³mañskich, oraz okreœlaj¹ powody wojny sprawiedliwej przeciw niewiernym, potêpiaj¹c zarazem wszelki gwa³t zadany ludowi sprawiedliwemu i spokojnemu niezale¿nie od jego etnicznej i religijnej przynale¿noœci. Jednak¿e pogl¹dy tak obiektywne i tak beznamiêtne kryteria oceny œwiata muzu³mañskiego to wielka rzadkoœæ w ówczesnej literaturze publicystycznej. Nawet J. D³ugosz w Annales nie ukrywa wrogoœci wobec „plugawych i sproœnych wszelkiego rodzaju wszeteczeñstwem zmazanych" Turczynów i Tatarzynów. Równie¿ niew¹tpliwy znawca zagadnieñ wschodnich Kallimach w rzymskiej mowie Ad Innocentium Octavum pontifwem maximum de bello Turcico inferendo oratio (wyg³oszonej w 1490 r.) oprócz obiektywnego ukazania b³êdów w akcji antytureckiej chyba tendencyjnie umniejszy³ ówczesn¹ gotowoœæ bojow¹ i si³ê Turcji jako organizmu pañstwowego. Rejestr XV-wiecznego.piœmiennictwa antytureckiego zamkn¹æ trzeba Pamiêtnikami Janczara Konstantego z Ostrowicy, równie¿ agituj¹cymi do przymierza zbrojnego przeciw Turcji osmañskiej. Wiek XVI to okres dyplomatycznych zabiegów dworu polskiego o wzajemn¹ nieingerencjê zbrojn¹ Polski i Turcji, ale w³aœnie wówczas, na przekór polskiej racji stanu, S. Orzechowski o-g³osi³ w 1. 1543—1544 tekst ³aciñski, a nastêpnie polski (Ksi¹¿ki o ruszeniu ziemie polskiej przeciw Turkowi) dwu mów, retorycznie doskona³ych, choæ merytorycznie i politycznie chybionych, a jeœli chodzi o znajomoœæ islamu, wrêcz ba³amutnych, w których nawo³ywa³ sugestywnie do sprzymierzonej akcji wojennej pañstw Europy przeciw Turcji osmañskiej. Turcyki Orzechow-skiego zyska³y aplauz i rozg³os nie tylko wœród szlachty polskiej, ale równie¿ na zachodzie Europy, która zabiega³a wówczas usilnie o utworzenie œwiêtej ligi antytureckiej, tote¿ by³y one w Polsce oraz na Zachodzie kilkakrotnie wznawiane drukiem, a tak¿e przet³umaczone na niemiecki. „Turek jest ten, przez którego Bóg karze" — pisa³ z kolei A. Frycz Modrzewski w ks. O wojnie swego dzie³a O poprawie Rzeczypospolitej (1551), nawo³uj¹c szlachtê do poprawy „ska¿onych obyczajów" i propaguj¹c ideê wojny obronnej, nie zaœ zaczepnej („bo my nie podniesiemy wojny, ale jej odpór dawaæ bêdziemy"). Pod koniec XVI w. agitacja na rzecz ruszenia przeciw Turcji i TatarszczyŸnie i ostatecznej z nimi rozprawy nasila siê znacznie, zw³aszcza na obszarach Ukrainy, bezpoœrednio przez Turcjê zagro¿onych. Trzy utwory J. Wereszczyñskiego ju¿ w tytu³ach: Ekscytarz [..J do podniesienia wojny œwiêtej przeciwko Turkom i Tatarom (1592), Pobudka (wiersz, 1594), i Votum... (1597), odzwierciedlaj¹ intencje autora, w istocie nie zdaj¹cego sobie sprawy z faktycznej potêgi ówczesnej Turcji, podobnie jak P. Grabowski (Zdanie syna koronnego o piêciu rzeczach Rzeczypospolitej Polskiej nale¿¹cych, 1595), który nawet dokona³ podzia³u imperium osmañskiego przez zwyciêsk¹ europejsko-azjatyck¹ koalicjê antyturecka. Historia ¿a-losna o prêdkoœci i okrutnoœci tatarskiej a o srogim mordowaniu i popsowaniu Ziemi Ruskiej i Po 922 WSCHÓD W KULTURZE l PIŒMIENNICTWIE dolskiej, które siê sta³o ksiê¿yca paŸdziernika roku 1575 (1575) B. Paprockiego apeluje o pomszczenie gwa³tów pogañskich. Nader p³odnym, a zarazem sugestywnym publicyst¹ by³ K. War-szewicki; korzysta³ on z ka¿dej nadarzaj¹cej siê okazji, by agitowaæ do zbrojnego sprzymierzenia siê przeciw Turcji (nawet gdy przemawia³ do Jakuba I, króla Anglii). Wzoruj¹c siê na Orze-chowskim, wyda³ 14 mów wymierzonych przeciv/ Turkom (Turcicae ¹uatuordecim, 1595), które podobnie jak inne jego pisma dotycz¹ce spraw tureckich (Paradoxa..., 1579; De legato..., 1595), by³y znane i drukowane równie¿ poza granicami Rzeczypospolitej. Niekiedy mowy antytureckie przypominaj¹ o Persji jako sprzymierzeñcu w planowanej lidze antytureckiej (W. Chlebowski, Tr¹ba pobudki ziemi perskiej do wszystkich narodów chrzeœcijañskich przeciwko mahometanom, 1608; M. Paszkowski, Rozmowa Kozaka Zaporoskiego z perskim goñcem o sprawach wojennych pogan z chrzeœciany, 1617), choæ ich autorzy nic prawie nie wiedz¹ o tym kraju. W stuleciu XVII w typowych mowach antytureckich nasila siê pogarda i wzmaga nienawiœæ do wyznawców religii muzu³mañskiej. Jest to zapewne rezultatem krwawych staræ zbrojnych Polski z Turcj¹ i chanatem krymskim, jak i zwyciêstwa kontrreformacji, lubuj¹cej siê w obrzucaniu innowierców nader dosadnymi epitetami. Wyst¹pienia kaznodziei F. Birkowskiego (Kazania obozowe Bogurodzicy, przy tym Nagrobek Osmanowi, 1623; Kantymir, tasza pora¿ony, 1624) stanowi¹ charakterystyczny przyk³ad tego w³aœnie stylu oratorskiego. Wprawdzie ju¿ w XII w. dokonano w Toledo pierwszego przek³adu Koranu na ³acinê, jednak¿e chrzeœcijañskie polemiki z doktrynami islamu by³y w walnej mierze bardziej owocem zacietrzewienia ni¿ produktem rzeczowego, doktrynalnego sporu. Skierowane w XVII w. ostrza antytureckich oracji przeciw wierze mahometañskiej, któr¹ Bóg zes³a³ jako karê za grzechy na ludy chrzeœcijañskie (za grzech uznano reformaeê i tolerancjê religijn¹), wywo³a³o zapewne potrzebê posiadania w³asnego, polskiego t³umaczenia Koranu. W po³owie XVII w. dokonuje zatem przek³adu ksiêgi Mahometowej P. Starkowiecki, dragoman (t³umacz) króla jegomoœci, znaj¹cy, jak siê wnosi z jego przek³adów korespondencji dyplomatycznej, wybornie jêzyki perski, arabski i turecki. Niestety, t³umaczenie to, nie wydane, zaginê³o bez wieœci. Czy powodem nieog³oszenia drukiem by³a œmieræ Starkowieckiego, czy — co bardziej prawdopodobne — nie dopuœci³a takowego „plugastwa" do druku cenzura jezuicka, trudno dziœ jednoznacznie wyrokowaæ. Nieopub-likowanie w owym okresie na obszarach Rzeczypospolitej ¿adnego literackiego przek³adu z jêzyka arabskiego i perskiego i tylko trzy anegdoty tureckie w ulotnej broszurze sygnowanej pseudonimem, przy wzglêdnej obfitoœci literacko utalentowanych dragomanów — przemawia³oby za z³¹ wol¹ i tendencyjnym niedopuszczaniem do druku wszystkiego, co by³o p³odem bisurmañskiej elokwencji. Od pocz¹tku XVII w. przyst¹piono równie¿ do gremialnego ataku na polskich i litewskich muzu³manów. Charakterystyczny dla tych napaœci by³ popularny i a¿ trzykrotnie wydawany Al-furkan tatarski prawdziwy [...] przez Piotra Czy¿ewskiego, któremu [...] Tatarzyn 2 Waki ojca zabi³ f ...J, do druku Tatarom wszystkim gwoli podany w roku 1616, w którym .wiara muzu³mañska, Koran, Mahomet i wszelka spo³ecznoœæ muzu³mañska, zw³aszcza tatarska, zosta³y wrêcz splugawione. W odpowiedzi na paszkwil Czy¿ewskiego Tatarzy litewscy opublikowali w r. 1630 pod nazwiskiem Azulewicza Apologiê Tatarów (zaginiona). Nader p³odnymi polemistami teologicznymi XVII w