To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Bohdan Zaleski i Seweryn Goszczyński, którzy wychowali się na Ukrainie, pozostali pod wrażeniem opowieści o wydarzeniach z 1768 r. W Zamku kaniowskim Seweryna Goszczyńskiego występuje watażka Szwaczka, który w ukraińskich pieśniach ludowych stawiany był na równi z Gonta i Żeleźniakiem. Bohdan Zaleski zaczerpnął motywy i formę literacką z pieśni ukraińskich do takich utworów, jak: Duma o Wacławie, Nieszczęśliwa rodzina, Wzgórek pożegnania, Wyjazd bez powrotu, Zakochana, Ukaranie, Dwojaki 19 Zob. B. Lepki, Zarys..., s. 29. 20 H. Werwes, Tam, gdzie Ikwy..., s. 33, 34. 21 S. Zdziarski, Pierwiastek ludowy w poezji polskiej XIX wieku, Warszawa 1901, s. 4, 5. 22 Tamże. Polacy i Ukraińcy w zaborze austriackim w pierwszej połowie XIX w. goi jego : „Kiedy kich, ru- dzo ma- pobytu w sprawach chowa- MARJA POWIEŚĆ UKRAIŃSKA. w. o, którą z wiele czaso-oraz al- aniczu Zale- kształ- ANTOMKOU MALCZLSKJEGO utwo- łiTowarzy-uWar- 21 mnej (kraińców (War-ftl), Oko- zostali eryna >wych ifor-zęśli- ¦ojaki W WARSEAWIE W DRLKARNł M. CLICKSBERGA t TtPOG&kFA *»Ól.eW5JŁ!EC0 Karta tytułowa Marii Antoniego Malczewskiego koniec, Ladaco, Młodo zaswatana, Zaranek, Co ja widział dzisiaj, Gęślarz-weteran, Potrzeba Zbarazka, Duch od stepu i Ewigilia godów tysiąclecia23. Seweryn Goszczyński nie opierał się na historycznych relacjach o przebiegu kolisz-czyzny. Akcję utworu osadził w Kaniowie - miejscowości symbolicznej dla społecznego 23 Tamże, s. 59. 158 WOJNY I SOJUSZE klimatu Ukrainy. Należała ona do Mikołaja Potockiego, negatywnego bohatera pieśni i legend. Motywy fabularne zaczerpnął z ludowych opowieści o pańskiej swawoli. Dworski kozak Nebaba, któremu rządca podstępnie wydarł narzeczoną, pragnie zemścić się, sprowadzając na zamek hajdamaków. Następuje dramatyczne zderzenie szlacheckiej samowoli z ludowym marzeniem o swobodzie i pragnieniem zemsty za krzywdę. Z publicystyką i literaturą obozu konserwatywnego związany był stereotyp chłopa-mor-dercy lub jego przeciwstawienie - ofiarnego i wiernego, przywiązanego do pana Kozaka czy dworskiego poddanego (Koliszczyzna i stepy Michała Grabowskiego, 1838). Z podobnych wyobrażeń wywodzi się zwrot z Psalmów przyszłości Krasińskiego: „hajdamackie rzućcie noże"24. Jedna z Gromad emigracyjnej organizacji Lud Polski przybrała nazwę Humań. Przedstawiciele Gromady Humań wyjaśnili to w 1835 r. następująco: Rozpamiętywanie błędów ojców naszych, za które dziś ojczyzna i my srogą chłostę nieba ponosim, kazało nam palec do najboleśniejszej z ran przyłożyć. Dzieci Humania, szlachta, nam godziło się wziąć imię tego teatru okropności, aby przed niebem, ojczyzną i ludźmi pokorną ekspiacją za winy ojców spełnić. Nam godziło się przybrać nazwę Humania, abyśmy z ludnością Ukrainy, a ludnością grecką (prawosławną) zawarli przymierze odrodzenia, sojusz przyszłości; abyśmy w strasznej pamiątce zatarli wspólne cierpienia, abyśmy za prześladowania ludu Ukrainy, za wywoływane najstraszniejsze reakcje, tym samym nazwiskiem obmyli wspólną nienawiść, zmazali krwawe pamiątki25. Seweryn Goszczyński 24 Ukraina okresu hajdamackiego budzi również zainteresowanie współczesnych polskich pisarzy i badaczy. Postrzeganie Ukrainy - według opinii Włodzimierza Mokrego - nawiązuje do obrazu Ukrainy hajdamac-kiej, stworzonego przez Antoniego Malczewskiego w Marii (1825) i Seweryna Goszczyńskiego w Zamku kaniowskim (1828), którego podstawowym tematem -jak pisze Maria Janion - stała się zamiana raju w piekło. Niegdyś' najpiękniejsza kraina w dawnej Polsce - Ukraina - została obrócona przez hajdamaków w krainę piekielną. Tych ostatnich Goszczyński określa jako morderców, którzy jedynie potwierdzili obawy i lęki przed Ukrainą z piekła rodem, która jakby tylko czekała hasła, zmieniała się w teatr zabójstw. M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 112,113. W. Mokry, Ruś-Ukraina i jej kultura w piśmiennictwie polskim XIX-XX wieku. Od stereotypu do twórczej wymiany, [w:] Polska-Ukraina, spotkanie kultur. Gdańsk 1997, s. 60. 25 W. Mokry, Ruś-Ukraina..., s. 114, 115. SOJUSZE Polacy i Ukraińcy w zaborze austriackim w pierwszej połowie XIX w. 159 ) Mikołaja eśni i le-t z ludo- łi. Dwor- i podstęp-ścić się, ». Nastę-ckiej sa- kobodzie ^¦przyrzućcie Przed- : nieba hta, nam i pokorną (z ludno-sz przy-n a ludu \ wspólną i bada- - Zamku i j w pie-¦*' krainę eio przed M. Żmi-riśmien-• kultur, Juliusz Słowacki W liście Gromady Humań mówi się również o pojednaniu, odrodzeniu i przyszłości. Jako ich cenę wskazuje się świadome przyjęcie pokuty za winy ojców i całkowitą zmianę nastawienia wobec ludu. List Gromady Humań przypisuje rzeź humańską poduszczeniom carskich urzędników, gmin zaś przedstawia jako nieszczęsny, ofiarę ciemnoty, igraszkę intryg, narzędzie własnego i cudzego bólu. Juliusz Słowacki ukazał wolnościowe dążenia ludu ukraińskiego w Beniowskim, gdzie Swentyna wypomina swojemu bratu Kozakowi Sawie, pozostającemu w szlacheckiej służbie, że walczy on przeciwko własnemu ukraińskiemu ludowi. Swentyna gardzi Sawą, który pragnie wżenić się w rodzinę kasztelana, aby w ten sposób osiągnąć wysoką pozycję. Na uwagę zasługuje pogląd Juliusza KMnera, który pisał, że Słowacki „wskrzesił Ukrainę, 160 WOJNY I SOJUSZE tworząc niezapomniane postacie kozaka Semenki, będącego pierwowzorem Bohuna (bohatera Ogniem i Mieczem), pięknej Salomei oraz legendarnego wróżbity Wernyhory"2\ Wernyhora występował pierwotnie w baśniach jako bohater o nadludzkiej sile i odwadze. Pojawił się później w ustnych oraz pisemnych relacjach - przede wszystkim jako pieśniarz-lirnik, który posiadł dar przepowiadania przyszłości. Ostatnia wersja jego przepowiedni powstała (według ustaleń prof. Stanisława Pigonia) w połowie 1809 r. w kręgach polskiej szlachty na Ukrainie. Wieszcz miał przewidzieć nie tylko odbudowanie niepodległości Polski dzięki cesarzowi Napoleonowi, ale także utworzenie braterskiej wspólnoty Polski i Ukrainy. Poetycką kreację Wernyhory Juliusz Słowacki stworzył w dramacie Sen srebrny Salomei. Ukraiński wieszcz był tam „lirnym królem ostatnim", uosobieniem poezji ludowej, odchodzącej w przeszłość wraz z Ukrainą, która ginęła w starciu ze szlachtą. Polska wersja legendy przypisywała Wernyhorze wróżbę o nadejściu czasu hajdamackiego powstania. Wernyhora ostrzegał jednak Ukraińców, aby nie splamili się krwią polskich braci, mieszkających we wspólnej ojczyźnie27. Znaczącym wkładem w dziedzinie pogłębienia wiedzy o społeczności ukraińskiej było wydanie przez wybitnego polskiego uczonego Oskara Kolberga dzieła Lud, do którego włączył materiały z ukraińskiej twórczości ludowej, m.in