To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Natomiast ogrodnicy, których podstawowym obowiązkiem były piesze prace rolnicze, przynajmniej ci, którzy nie wykonywali jakiegoś rzemiosła, musieli w szerszym zakresie trudnić się pracą najemną w gospodarstwie dworskim i kmiecym i mogli odegrać poważną rolę w rozwoju tych gospodarstw. Część karczmarzy była wprawdzie także na równi z ogrodnikami zobowiązana do pewnej robocizny dziennej, tłok i czynności pomocniczych, jednakże ciężary te były wśród nich mniej rozpowszechnione. Ponadto karczmarze byli o wiele mniej liczni od ogrodników. Tam zaś, gdzie występują oni w większej liczbie, sytuacja ich zbliża się.do ogrodników, ponieważ mniej absorbowani przez działalność zawodową, większy nacisk kładli na gospodarstwo wiejskie. Poważniejsze liczby karczmarzy wystąpiły w miejscowości Stromiec (15), Regnów (20), Kaski (25), Czer- 38 mno (18) i Winiary (14). W Stromcu przetrwali oni do końca badanego okresu z niezmienionymi powinnościami106, o Regnowie i Czermnie brak późniejszych danych 107. W Kaskach karczmarze musieli przekształcić się w ogrodników, których liczba wzrastała w miarę jak likwidowali się karczmarze 108. Przemianę karczmarzy w ogrodników obserwujemy także na innych terenach 109. Likwidacja karczmarzy szła w parze z rozwojem uprawnień propinacyjnych dworu. W Wykowie w 1564 r. było 11 karczmarzy, a w 1616 r. tylko jeden karczmarz sprzedawał tu dworskie piwo no. To samo zajwisko występuje w Winiarach, Sannikach, Czyże-\vie, Mysłowni, Strzelcach m i wielu innych. Ogólnie można powiedzieć o stopniowej likwidacji tej kategorii ludności, co uwidacznia się zwłaszcza tam, gdzie, jak w województwie rawskim, występowali oni liczniej w XVI w. Pozostała nieznaczna ich liczba zajmowała się .głównie sprzedażą piwa produkowanego przez dworskie browary. Obserwacje ludności ogrodniczej zaczniemy od wsi zwanych przez nas zagrodniczymi. Wsi tych było w 1564 roku 22. Do l nowej brak informacji na temat liczby zagród112. W pozostałych 21 wsiach siedziało 310 zagrodników, co daje ok. 15 ludzi na l wieś. Wcześniejsze dane odnoszą się tylko do 2 wsi, przy czym między 1533 i 1564 r. nie zaszły tu godne uwagi zmiany 113. Późniejsze dane są o wiele liczniejsze, nie do wszystkich jednak istniejących w 1564 r. wsi zachowały się dalsze informacje. O czterech brak danych w późniejszych źródłach. Należało pominąć także l wieś, która przekształciła się w ciągu badanego okresu w kmiecą, przy czym liczba kmieci nie jest znana 1U. Pozostaje 61 wsi zagrodniczych i quasi zagrod-niczych, w których kmieci i zagrodników obliczyliśmy łącznie. Chodzi nam o porównanie liczby samodzielnych gospodarstw zagrodniczych zobowiązanych do określonych powinności wobec dworu w 1564 r. i w wieku XVII. Nie zawsze sytuacja jest prosta. Na niektórych obszarach zagrody ulegały podziałowi, tak że w jednym zagrodniczym gospodarstwie siedziało po 2 i więcej ludzi. Otóż w wypadku, gdy źródło podaje rozmaitą liczbę zagród, domów i ludzi — gdy ludzi było więcej niż domów — przyjmo- 106 LM 1564 f 134v, LM 1616 f 381v. 107 LR 1564 s. 21, 139. 108 LR 1564 f 55; ASK XLVI 146b f 5; XLVI 151 f 111. 109 Miastkowo, Czernice (LM 1616 f 305, 238v). 110 LP 1564 f 182; LM 1616 f 7v. 111 ASK LP 1616 f 17; XLVI 146a f 109, 112v; LRM 1630 f 73, 80. 112 Nowa Kopia starostwa latowickiego. LM 1564 f 225v (235v). 113 Guzów starostwa sochaczewskiego i Rataje — gostynińskiego. (ASK LVI S 4 I f 25v i ASK LVI G l f 7 i 31 r. 1533). Do 1564 r. przybył l ogrodnik. 114 Zawiesijajca-starostwa kamienieckiego, Borucza-stanisławowskiego, Dami-rów z dzierżawy rębkowskiej, osiedle zagrodnicze pod Ładzinem (LM 1564 f 183, 610v, 206, 707). Wieś Jeziorna koło Warszawy (LM 1564 f 79v, AGAD XVIII 62 f 115 r. 1620). 39 wano za podstawę obliczeń domy, jako miernik pewnej samodzielności gospodarczej. O ile jednak domów było więcej niż ludzi, należało dać pierwszeństwo ludziom, ponieważ domy mogły być opuszczone. Gdy źródło informowało tylko o liczbie zagród i domów, domy były brane w rachubę z wyżej przytoczonych względów. Ostateczny rezultat jest taki, że w 16 wsiach znajdowały się w 1564 r. 252 gospodarstwa typu za-grodniczego, natomiast w 1616—1620 było ich 225, przy czym kilkakrotnie mamy wzmianki o pustych domach czy ogrodach. A więc ewolucja, która dokonała się we wsiach typu zagrodniczego, nie odbiega od tej, którą obserwujemy w kmiecych. Jednakże stopień „spustoszenia" był tu wyraźnie niższy. Ponadto na zajmującym nas terenie powstało kilka nowych osiedli zagrodniczych. A wiec wsie Regut i Lipówek leżały w starostwie osieckim, w pierwszej w 1616 r. było 20 zagród, w tym 12 osiadłych i 8 pustych, w drugiej było 17 ról zagrodniczych z 17 domami115. W województwie rawskim przy nowym forwarku Sokole osadzono 13 zagrodników, z których w 1630 r. pozostało 6 116. Ci nowi zagrodnicy rekompensowali wyżej zaznaczony ubytek. Ciekawe mogą być dane dotyczące wsi kmiecych, w których występują też ogrodnicy i karczmarze. Z jednej strony można bowiem oczekiwać, że w miarę zmniejszania się liczby kmieci, skutkiem ich ubożenia, część z nich przynajmniej osiadała na ogrodach. Z drugiej strony wielka własność mogła świadomie dążyć do pomnożenia drobnych, niesamowy-starczalnych gospodarstw, aby zapewnić sobie siłę roboczą we własnym gospodarstwie. W związku z tym powstaje konieczność przeprowadzenia w stosunku do ogrodników analogicznych zestawień jakie wykonaliśmy z kmieciami. Ilustrujemy je na tabeli VIII na s. 41. Obserwacja danych tabeli VIII wykazuje, że w 1564 r. na obszarze 3 województw mazowieckich ogrodnicy występowali w 50% wsi kmiecych, przy czym w województwie rawskim i płockim było ich znacznie więcej niż w mazowieckim. Rozmaicie też układały się stosunki w obrębie poszczególnych grup. Na terenie mazowieckim jedynie w dzierżawie bąd-kowskiej oraz w grupie zakroczymsko-nowomiejskiej, wisko-łomżyńskiej i osieckiej ponad 50% wsi miało ogrodników. W grupach tych, poza Osieckiem, przeciętna liczba ogrodników we wsiach była stosunkowo pokaźna (7,2—15). W Osieckiem liczba ich była wprawdzie znikoma, za to było tu aż 6 wsi zagrodniczych na ogólną liczbę 20. Ogrodnicy nie odgrywali większej roli w okolicach Warszawy i Piaseczna, w Latowickiem nie było ich wcale. Na pozostałych terenach jedynie w niektórych pojedynczych wsiach mogli mieć ogrodnicy poważniejsze znaczenie. Inaczej w województwie rawskim i płockim