To byĹby dla mnie zaszczyt, gdybyĹ zĹamaĹa mi serce.
Tak poglšd głosili radykalni intelektualici, których przywódcš był wykształcony na Zachodzie Sun Yat-sen. Podobnie jak Lenin, 256 dużš częE życia spędził na wygnaniu. W 1896 r. został porwany przez personel cesarskiego poselstwa chińskiego w L,ondynie. Za- mienano odesłaE go jako szaleńca specjalnym parowcem, a po przybyciu do Pekinu zostałby torturowany i umiercony, co było karš za spiskowanie przeciwko dynastii Smoka. Ale Sun rzucał ze swego okna na najwyższym piętrze poselstwa na rogu Portland Place i Weymouth Street listy owinięte wokół półkoronówek. Je- den z nich znalazł czarnoskóry portier i zaniósł na policję. Wkrótce potem premier lord Salisbury doprowadził do uwolnienia Sunas. W końcu wrócił on do Chin. Dokładnie w tym czasie, kiedy Lenin formował swojš teorię "elity awangardy", uprawniajšcš mieszczań- skich intelektualistów do pchnięcia prawie nie istniejšcego prole- tariatu do rewolucji, a mentorzy Mussoliniego eksperymentowali z "rewolucyjnym syndykalizmem", Sun założył tajne stowarzyszenie Hsing Chung Hui. Było ono oparte częciowo na wzorach europej- skich, częciowo na japońskich, a jego celem, podobnie jak u Lenina, było obalenie cesarskiej autokracji. Organizacja wykorzys- tywała głód i nieurodzaje, zabijała urzędników na prowincji, cza- sem napadała i zagarniała miasta lub angażowała się w ogólniejsze rewolty, na przykład w latach 1904 i 1906. Ich chwila nadeszła w 1908 r., gdy zmarła cesarzowa wdowa Tzu Hsi i pozostawiła tron dwuletniemu PuYi. Zwołano zgromadzenie nacodowe. Zaistniała możliwoć utworzenia monarchii konstytucyjnej, która wprowadzi- łaby zasady demokratyczne, przyjednoczesnym zachowaniujedno- czšcej zasady monarch, pozbawionej typowych nadużyć. Ale Sun nie dopucił do tego. 29 grudnia 1911 r. stworzył w Nankingu republikę i ogłosił się jej prezydentem, a w szeć tygodni póniej abdykował ostatni cesarz z dynast mandżurskiej. Tak więc zasada legalnoci została zniszczona pozostawiajšc próżnię, którš wypełnić można było jedynie siłš. Zapamiętał to młody chłop, Mao Tse-tung, który miał siedemnacie lat w l910 r., kiedy to z dwuletnim opónieniem dowiedział się o mierci cesa- rzowej. Gdy nadeszła rewolucja, cišł tradycyjny warkoczyk i wstš- pił do wojska, odkrywajšc jednoczenie, że chcšc cokolwiek zdziałaE w Chinach, należy mieE armię - spostrzeżenia tego nigdy nie zapomniał'. Ponury doktor Sun doszedł do tego samego wnios- ku zbyt póno i zdał prezydenturę w ręce ostatniego dowódcy oddziałów cesarskich, generała Yuan Shikai. Generał z pewnociš ogłosiłby się cesarzem i założyłby nowš dynastię, podobnie jak wielu Chińczyków przed nim, lecz zmarł w 1916 r.; sprawa mo- 257 narchii została przegrana,a Chiny znalazły się w sytuacji,którš Charles de Gaulle nazwał potem les dlices de 1'anarchie - przyjem- nociami anarchii. Obalenie monarch miało na celu przywrócenie posiadłoci chińskich zgodnie z gcanicami z 1840r.,zjednoczenie kraju i wzięcie w karby cudzoziemców.Stało się dokładnie odwrotnie.W tak zwanej Zewnętrznej Mongol Hutuktu z Urga ogłosił się niezależ- nym władcš i zawarł tajny traktat z Rosjš (1912),z którego nigdy się nie wycofano.Do 1916r.pięE innych prowincji optowało za autonomiš.Japonia wkroczyła do Mandur oraz zajęła wiele terenów na pótnocy i wybrzeżu.Inne mocarstwa ustaliły swoje "strefy wpływów" na konferencjach,w któryeh Chinom nie pozwo- lono wzišć udziału.Jedynym ródłem dochodu państwowego,jakie posiadał rzšd republikański,były nozostałoci starego cesarskiego cła morskiego,stworzonego przez IrIandczyka Sir Roberta Harta i obsadzonego Europejczykami,głównie z Wielkiej Brytanii,którzy kontrolowali wybrzeże i rzeki spławne,utrzymywali boje,latarnie morskie i prowadzili wyliczenia oraz pobierali podatki. Reszta : rzšdowego systemu podatkowego rozplynęła się w bagnie korupcji. A skoro nie było pieniędzy,nie mogło bvć centralnej arm. Co więcej,zniszczenie monarchii zadało miertelny cios sta- remu chińskiemu ziemiaństwu.Straciło ono przywileje de iure i natychmiast postarało się o zbudowanie systemu neorawego feu- = dalizmu (podobnie jak w Japonii),aby odbudować je e facto. : Dotychczas wszystko obracało si wokół dworu.Poza dworem nie było nic.Tradycyjna kosmoogia znirtnęła wraz z tronem.Podobnie religia,ponieważ konfucjanizm obracał się wokót monarch.Tao- izm,kult prywatny,nie mógł go zastšpić jako zasady moralnoc; publicznej