To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Gdy w zasięgu naszych zmysłów znajdzie się jakaś rzecz lub dokona się jakieś zdarzenie, nasz układ nerwowy zarejestruje ich obecność. Ta czynność sygnalizacyjna układu nerwowego umożliwia z kolei organizmowi ustosunkowanie si? do tej rzeczy lub do zdarzenia. Tego rodzaju sygnały docierają do na5 nie tylko z zewnątrz, ich źródłem są również zmiany zachodzące w naszym organizmie, to jest w środowisku wewnętrznym. Bodźce pochodzące ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego 'są źródłem działalności mózgu człowieka. Aktywne spostrzeganie, w najwyższej swej postaci utożsamiane t, obserwacją4, dostarcza nam wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń. Wrażenia są to najprostsze procesy psychiczne, powstające pod wpływem podniet materialnych, oddziałujących na nasze zmysły. Ich źródłem są cechy przedmiotów, np. barwa, smak, zapach, dźwięk. Wrażenia są subiektywne w tym znaczeniu, że stanowią treść naszej świadomości i są do pewnego tlopnia od odbierającego je człowieka zależne, lecz zarazem są obiektywne - ze względu na swe źródło i warunkujące ich pojawienie się procesy nerwowe. W naszym spostrzeganiu mamy zwykle do czynienia z przedmiotami, które mają wiele cech, działają więc one na nasze zmysły jako bodźce zespołowe. Bodziec taki, działając na różne komórki nerwowe, położone w różnych ośrodkach kory mózgowej, umożliwia jednocześnie syntezę czynności pobudzonych komórek. Swoisty proces odbierania takiego bodźca nosi w psychologii miano spostrzeżenia. Nasze spostrzeżenia nie są produktem wiernego odbicia rzeczywistości, lecz powstają w wyniku aktywnego przetwarzania wrażeń w toku naszej działalności. Wykazał to J. P i agę t, twierdząc że powstawania pojęć nie można wytłumaczyć przez samo spostrzeganie, albowiem podstawą myśle-0'a jest szersza działalność podmiotu, spostrzeganie zaś to tylko jeden z jej składników. Wyobrażenia traktuje psychologia jako procesy psychiczne będące wy-Zob. rozdział o zasadach nauczania, a w nim podrozdział o zasadzie poglądowości. gdzie •W mowa o różnicy między spostrzeganiem a obserwacją.
tworem spostrzegania, lecz pojawiające się wtedy, gdy nie ma ono już miejsca. Wyobrażenie jako wytwór wyobraźni odtwórczej jest ogniwem pośrednim między spostrzeżeniem a pojęciem. Powstaje w wyniku abstrakcji, wstępnego uogólnienia cech rzeczy, zdarzeń, czynności, a kojarząc się z odpowiednią nazwą zyskuje znaczenie symboliczne. Operując taką nazwą dziecko wywołuje procesy wyobrażeniowe. Na tej podstawie stopniowo rozwija się już w okresie przedszkolnym wyobraźnia twórcza, gdy dzieci zaczynają przetwarzać własne wyobrażenia odtwórcze, nadawać im nowe formy. Orientacja dziecka w otoczeniu rozwija się stopniowo przechodząc przez kolejne fazy. W pierwszej fazie podstawę orientacji stanowi działanie. Dziecko wykonuje różne czynności, spostrzega ich skutki i tak zdobywa doświadczenie, które zawdzięcza, jak mówią psycholodzy, "myśleniu rę. karni". Jest to faza myślenia praktycznego. W fazie drugiej do głosu dochodzi myślenie oglądowo-obrazowe, oparte na rozwoju procesów wyobrażeniowych. Faza trzecia to już rozwinięte myślenie słowne, oparte na rozwoju mowy i procesów uogólniania o charakterze abstrakcyjno-symbo-licznym. Działanie i wyobraźnia grają i w tej fazie ważną rolę, myślenie wszakże "odrywa" się od nich, stając się samodzielną czynnością, umożliwiającą najbardziej dojrzałą formę orientacji w otoczeniu. Myślenie, odgrywające tak ważną rolę w procesie kształcenia, różnie jest pojmowane przez badających je psychologów. Według najbardziej upowszechnionego mniemania myślenie to "uwewnętrzniona czynność operowania informacjami (danymi, wiadomościami), a w szczególności ich selekcja i wytwarzanie, dzięki której dochodzi do pośredniego i uogólnionego poznania rzeczywistości"5. Do tej definicji, której autorem jest Andrzej Jurkowski, dodamy dwie inne, sformułowane przez J. Kozieleckiego, a ukazujące proces myślenia od nieco innych stron. Według pierwszej z nich "myślenie to zinternalizowana czynność wytwarzania i wyboru informacji, zachodząca w zasadzie w sytuacjach problemowych" (1968, s. 17). Zgodnie z definicją drugą, "czynność myślenia jest łańcuchem operacji umysłowych, za pomoc} których przetwarzamy informacje, czyli treści zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach"6. W każdej z definicji, lecz najmocniej w ostatniej, na plan pierwszy wysuwa się przetwarzanie informacji. Zdaniem Kozieleckiego, dzięki lej czynności myślenie wyraźnie odróżnia się od spostrzegania które polega na recepcji informacji ze świata zewnętrznego, i od pamięci, która umożliwia przechowywanie i reprodukcję informacji. Poza tym każda z definicji zwraca uwagę na jakąś szczególną cechę myślenia, pierwsza - na to, Ź6 5 A. Jurkowski Myślenie i mowa źródłem uogólnionego i pośredniego odzwierciedl^* .wiata. W: J. Strelau, A. Jurkowski, Z. Putkiewicz Podstawy psychologii dla naucW"-Warszawa 1975. PWN. s. 118. 6 J. Kozielecki Czynności myślenia. W: T. Tomaszewski (red.) Psychologia. WarsS 1975, PWN.
^ umożliwia ono pośrednie i uogólnione poznanie, druga - na udział myśleń-» rozwiązywaniu problemów, trzecia - na związek myślenia ze spostrzec niami, wyobrażeniami i pojęciami. W procesie myślenia człowiek operuje rzeczywiście informacjami pos, danymi, aby wykryć nowe. a przede wszystkim, aby odkrywać nowe zwiart 1 zależności między rzeczami i zdarzeniami, wykrywać ich wspólne właściwn sci. Taką ogólną właściwością nasion jest to, że wyrastają z nich nowe rośli ny. deszczu zaś to, że powstaje ze skroplenia pary wodnej. W ten sposobi dokonuje się przejście od wyobrażenia do pojęcia, czyli od zewnętrznyci cech nasion i deszczu do ustalenia tego, co jest w nich ogólne, do wyl