J...

Biesiada, A. Żuraw-ska-Włoszczyńska, Poznań-Warszawa 1996. W niniejszej rozprawie skupiono się głównie na staropolskich diariuszach i pamiętnikach. Nie uwzględniono innych tekstów użytkowych bądź nawiązano do nich marginalnie (np. podróż, list). Pobocznie też przywołuje się wybrane teksty stricte fikcjonalne, o ile dotyczą problematyki ukraińskiej. Siedzenie obecności wątków ukraińskich w przekazach fikcjonalnych wymaga odrębnych badań. 14 WSTĘP opartą na schemacie dziennego zapisu i charakteryzującą się małym dystansem czasowym od zaistnienia zdarzenia do momentu jego spisania. Cechą istotną diariusza okazuje się brak przemyślanej selekcji odnotowywanych wypadków, pewien schematyzm zapisu (dzienne daty, podobne zwroty inicjujące opisy poszczególnych dni itp.) oraz otwarta na nieprzewidy-walność tematyczną i genologiczną kompozycja 1!>. Z reguły, choć nie wyłącznie, staropolscy diaryści skupiali uwagę na zewnętrznych wydarzeniach politycznych oraz wybitnych indywidualnościach, sytuując na odległym planie własne „przewagi". Diariusze zaliczane są do piśmiennictwa dokumentarnego, nie pozbawionego wszakże walorów literackich. To zresztą było uzależnione od wielu czynników, wśród których niebagatelną rolę odgrywało wykształcenie piszącego oraz „rodzaj" rejestrowanej materii. W stosunku do diariusza staropolski pamiętnik (nazwa nie funkcjonująca w XVI-XVIII stuleciu jako określenie gatunkowe) charakteryzował się znacznym dystansem czasowym pomiędzy realnym zdarzeniem a jego zapisaniem (czasem kilkadziesiąt lat), większym uporządkowaniem kompozycyjno-stylistycznym, przewagą relacji retrospektywnej nad uteraźniejszającą i nierzadko skupieniem uwagi piszącego na własnych dokonaniach. Zarówno diariusz, jak i pamiętnik stanowią doskonałe źródło do badań staropolskiej mentalności czy obyczajowości. Obie formy zawierają wiele informacji na temat ówczesnego postrzegania świata oraz spraw priorytetowych dla spisującego relację. Za jedną z nich niewątpliwie wypada uznać problematykę ukraińską, która pojawia się na obszarze pamiętnikarstwa od końca XVI stulecia, a staje się dominującą w stuleciu następnym. Wypada w tym miejscu przypomnieć, iż szeroki pas ziem ukrainnych przyłączono do Korony w roku 1569 na mocy unii lubelskiej17. Tym samym Por. H. Dziechci ń ska, Diariusz, [w:] Słownik literatury staropolskiej, pod red. T. Michałowskiej, Wroctaw-Warszawa-Kraków 1990, s. 133 134. Przyjęcie roku 1569 za cezurę początkową dla niniejszych rozważań uprawomocnione jest bardziej z historycznego niż historycznoliterackiego pun- 1 WSTĘP 15 Rzeczpospolita zetknęła się bezpośrednio na znacznej przestrzeni z państwem moskiewskim i Tatarszczyzną. Z tym zaś wiązały się przyszłe konflikty18. Rodzące się w XVI stuleciu polskie pamiętnikarstwo dopiero z końcem wieku podjęło problematykę ukrainną, co miało związek ze zmaganiami militarnymi na tamtych terenach oraz wzrastającym znaczeniem Ko-zaczyzny. Niebagatelną rolę odegrał też fakt coraz większej popularności diariusza oraz innych struktur dokumentarnych. Ukraina zaczyna zatem funkcjonować w pamiętnikarstwie ze względu na swoje strategiczne znaczenie dla Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz rozgrywające się tam zdarzenia polityczne. Zdecydowanie marginalnie występują przy tym w diariuszach i pamiętnikach wątki „arkadyjskie", związane z przekonaniem piszących o urodzajności, dostatku, szczęśliwości egzystencji na tamtych terenach. Jako granicę końcową analizowanej problematyki przyjęto datę 1772 roku, czyli moment pierwszego podziału Rzeczypospolitej, w tym i ziem ukrainnych. Data końcowa niniejszych rozważań jest oczywiście umowna (i dyskusyjna). Jednak, co należy stwierdzić na obronę powyższej propozycji, wynika ona, z jednej strony, z uwarunkowań historycznych (ziemie ukrainne przestają być składnikiem Rzeczypospolitej), z drugiej zaś, z ewolucji samego ktu widzenia. Unia lubelska wyznacza bowiem nowy okres w dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w różnorodnych aspektach (zarówno politycznym, gospodarczym, jak i religijnym). Z uwagi na uwarunkowania polityczne związane z „przesunięciem" polskiej granicy na wschód (przyrost konfliktów militarnych) wyraziściej uobecniła się w pamiętnikarstwie problematyka ukraińska