To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Sytuację, z jaką mamy do czynienia w zdaniu (3), można zatem uznać za odstępstwo czysto leksykalne, uwarunkowane ograniczeniami konkretnego czasownika. Skoro jednak mieć akomoduje dopełnienie w bierniku, w dodatku wymienne z dopełniaczem po przeczeniu, można je traktować jako typ dopełnienia bliższego, por.: (8) mieć psa, samochód, zegarek, żonę, dziecko.../ nie mieć psa, samochodu, zegarka, żony, dziecka... itp. (Rzecz jasna, forma psa odznacza się typowym dla rzeczowników żywotnych synkretyzmem dopełniacza i biernika). Z kolei pewne czasowniki przechodnie dopuszczają dopełnienie bliższe w dopełniać z u, np.: (9) Artysta udzielił wywiadu. (Wywiad został udzielony...) (10) Dolałem oleju do silnika. (Olej został dolany...) • Jednak obserwując zwyczaje językowe współczesnych Polaków, musimy przyznać, że wbrew zaleceniom wydawnictw poprawnościowych zakres dopełniacza stale się kurczy, a jego kosztem upowszechnia się biernik. Tam natomiast, gdzie jest jeszcze podtrzymywany, jak np. po wielu czasownikach z prefiksem na-, do-(por.: narwać czego, napić się czego, najeść się czego, dosypać czego, dolać czego) albo w pewnych seriach semantycznych (np. chcieć, żądać, pragnąć czego...), problematyczna - sztuczna albo zgoła wykluczona - okazuje się reguła pasywizacji (np. nie powiemy: *Kawa została napita się. *Pokój jest chciany przez ludzi). Jeszcze bardziej peryferyjnym przypadkiem dopełnienia bliższego jest narzędnik akomodowany przez czasownik dopuszczający stronę bierną, por.: (11) Prezydent rządzi krajem./Kraj jest rządzony przez prezydenta. (12) Major dowodził operacją. / Operacja była dowodzona przez majora. Przykładów tego typu nie znajdziemy w gramatyce polskiej zbyt wiele, ograniczają się one do wąskiej grupy czasowników oznaczających rządzenie, kierowanie (kimś lub czymś). Pozostałe czasowniki z dopełnieniem narzędnikowym nie podlegają pasywizacji, por.: Zdanie pojedyncze- Problem części zdania 277 (13) Matka handluje warzywami. Człon warzywami, jako nie spełniający żadnego z opisanych wyżej warunków, wypadnie uznać za dopełnienie dalsze. Jeśli chodzi o ten drugi typ dopełnień - dopełnienia dalsze - za podstawę ich wyróżniania przyjmuje się w zasadzie nieprzechodniość czasownika. Kształt fleksyjny dopełnienia jest wówczas obojętny: w zasadzie możliwe są wszystkie formy przypadków, jeśli uwzględnimy także przypadki analityczne, tj. formy z przyimkiem. Przykłady: (14) Boję się choroby. Odezwał się do ojca. (dopełniacz) , (15) Pomagam koledze w nauce. Życzę tobie sukcesów, (celownik) (16) Córka gra w totolotka. Pracował za dwóch, (biernik) (17) Tęsknię za tobą. Siedział nad książką, (narzędnik) (18) Nie mów źle o znajomych. Myślał o wakacjach, (miejscownik) W zdaniach z czasownikiem przechodnim natomiast typowe są dwa przypadki: - celownik jako przypadek drugiego dopełnienia odnoszącego się najczęściej do kogoś, kto jest odbiorcą skutków czynności wyrażanej przez orzeczenie (tzw. dativus commodi, incommodi), por.: (19) Mama kupiła dziecku słodycze. (20) Janek oddał nauczycielowi zadania. (21) Nauczyciel odebrał uczniom piłkę. Po przekształceniu na stronę bierną forma dopełnienia dalszego pozostaje bez zmian: (19') Słodycze zostały kupione dziecku przez matkę. (20') Zadania zostały oddane przez Janka nauczycielowi. (21') Piłka została zabrana uczniom przez nauczyciela. - biernik z przyimkiem przez jako analityczna forma dopełnienia dalszego, tzw. dopełnienia sprawcy w konstrukcjach biernych. Czytelnik z łatwością rozpozna ten typ dopełnienia w już przytoczonych przykładach; a oto dalsze: ,; , '•«• /t :\ (22) Pacjent został nakarmiony przez pielęgniarkę. (23) Pies został potrącony przez samochód. (24) Ten utwór został skomponowany przez Lutosławskiego. Poza dopełnieniem bliższym i dalszym składnia rozróżnia też czasem tzw. dopełnienie orzekające. Charakterystyczna jest dla niego forma na-rzędnikowa rzeczownika konotowana przez pewne czasowniki oznaczające mianowanie, obwieszczanie itp., a więc włączające w swój zakres 'nadanie nazwy', por.: 278 Składnia (25) Został mianowany kapitanem (nauczycielem). ..-..-;;,.;••• (26) Nazwał się królem (gubernatorem). Nazywał siebie wujem. W podobnej funkcji wystąpić może wyrażenie za + biernik, por.: (27) Uznano go za geniusza (za mordercę). * Takie przypisanie etykiety-nazwy wiąże się z orzekaniem pewnego zespołu cech: „bycia królem", „bycia geniuszem" itp. Dopełnienie orzekające może wystąpić też jako składnik sądu wprowadzanego przez predykaty takie jak uważać kogoś za kogoś/jakiegoś, wyglądać na jakiegoś/kogoś, wybrać kogoś na kogoś (na coś) itp. 4.6. Okolicznik Jest to składnik, który wnosi do struktury informacyjnej zdania dodatkowe dane na temat okoliczności akcji, sytuacji opisywanych przez czasownik. Najczęściej okolicznik pozostaje członem niekonotowanym (patrz wyżej, p. 4.5., s. 274). W roli okolicznika występują zwykle przysłówki lub zleksykalizowane konstrukcje przyimkowe z rzeczownikiem, przy czym za typowe formy gramatyczne okoliczników uchodzą narzędnik i miejscownik. Ponieważ tym przypadkom przypisuje się tradycyjnie konkretne funkcje znaczeniowe, np.: 'miejsce' - Locativus, 'ruch', 'sposób' - Instrumentalis, przeto klasyfikację okoliczników przeprowadza się na podstawie semantycznej: na podstawie ich funkcji znaczeniowych w obrębie grupy orzeczeniowej