To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
PRZYPISY 1 Rzeczownik "joga" pochodzi od pierwiastka czasownikowego yuj, znaczącego: a) "nakładać jarzmo, ujarzmiać, okiełznać"; b) "zaprzęgać, [przy]wiązać, [po]łączyć". Por. łac. "jungere", and. "yoke", niem. "Joch", staropolskie i rosyjskie "igo" (jarzmo). 2 Jogę jako stan opisuje już "Kathopanisad", VI. 10 i 11. 3 Samadhi – "skupienie", "zatopienie" – w znaczeniu jogi przyjmuje Vyasa [Jbh. I. 2], a Vacaspati ["Tattvavaiśaradi" I. 1], idąc za Paninim ["Dhatupatha" IV. 68], uzasadnia jego interpretację, że w tym wypadku "yoga" jest derywatem od "yuj" w znaczeniu samadhi ("yuja samadhau"). Termin "samadhi" jest charakterystyczny dla systemów jogi i wedanty, "kaivalya" – "jedyność" – dla jogi i sankhji, "moksa" – "wyzwolenie" – dla wedanty, njaji i wajsiesziki, a także dla mimansy, "niwana" – "wygaszenie" – dla buddyzmu. Moksza i kajwalia odpowiada tylko najwyższemu stanowi jogi w danym systemie, podobnie nirwana, ale tylko w hinajanie, natomiast w mahajanie jest ustopniowana. 4 " Jogin" – termin stosowany w indologii (temat rzeczownikowy), w Indiach powszechnie się mówi "yogi" (nom. sing.), w Polsce pokutuje błędna forma "jog". 5 Sadhana – osiągnięcie, urzeczywistnienie, dążenie, droga dojścia, ścieżka jogi. W "Jogasutrach" wyższą formą tej praktyki jest tzw. abhyasa. Tamże jest podana również kriyayoga, co zazwyczaj tłumaczy się jako: "joga [w sensie praktyki] czynu lub obowiązku moralnego czy religijnego". Wydaje mi się jednak, że konsekwentniej byłoby tłumaczyć "krijajogę" ze względu na definicję jogi w Js. I. 2 oraz znaczenie terminu "kriya" w Js. II. 18 przez "ujarzmianie zmienności lub aktywności (ruchu, wibracji)" [w świadomości]. 6 Są jeszcze inne systemy jogiczne [jak np. hathayoga, która ma swoje klasyczne traktaty], ale nie uważa się ich za systemy filozoficzne. W ich nazwach wyraz "joga" jest tylko jednym z członów złożenia, z reguły – drugim. 7 Tych sześć systemów wymienia się zazwyczaj parami ze względu na związek historyczny lub treściowy między składnikami odpowiednich par. Są to: 1) sankhja (samkhya) i 2) joga (yoga), 3) njaja (nyaya) i 4) wajsieszika (vaiśesika), 5) mimansa (mimamsa) i 6) wedanta (vedanta). Określa się je mianem bramińskich, gdyż braminizm [obecnie raczej: hinduizm] uznał zawarte w nich. poglądy za ortodoksyjne. Systemy te bowiem przyjmują Wedy za jedno ze źródeł poznania, chociaż nie wszystkie w formie dostatecznie wyraźnej, a jeśli, to – z wyjątkiem bodajże mimansy – zdaje się, że za trzeciorzędne źródło poznania (po poznaniu bezpośrednim i wyrozumowanym). 8 "Darśana" znaczy "widzenie" w sensie poznania intuicyjnego, bezpośredniego, "poznanie prawdziwe", "instrument poznania prawdziwego", stąd później "pogląd" [na świat], "filozofia", "system filozoficzny". 9 Indolodzy najczęściej podają oryginalną nazwę w temacie rzeczownikowym – "Yogasutra". W Indiach używają najczęściej w nom. pluralis – " Yogasutrani", nieraz w nom. sing. – " Jogasutram". W spolszczonej nazwie przyjąłem liczbę mnogą [rodź, żeńskiego] na wzór innych dawno już spolszczonych nazw, jak Wedy, brahmany itp. 10 Są jeszcze sutry buddyjskie i dżinijskie, ale tylko nazwę mają wspólną, nie formę. Na przykład sutra buddyjska (w języku palijskim: sutta) jest rodzajem kazania. 11 Przez "aforyzm" rozumiemy wprawdzie zwięzłe wyrażenie myśli, ale stanowiące samodzielną całość treściową. Poszczególne sutry są natomiast powiązane ze sobą i stanowią ciąg wykładu. Typowe sutry bardzo często nie są niezależnymi całościami ani pod względem treści, ani pod względem formy. 12 W niektórych wydaniach są 194 sutry. Już w XI w. n. e. komentator Bhoja odrzucił sutrę IV. 16. Również późniejsi komentatorzy [idąc za opinią Vijnanabhiksu], jak Bhavaganeśa, Nagojibhatt(a] i inni, uznali tę sutrę za dodaną później. Mógł ją dodać Vyasa dla polemiki z buddystami szkoły tzw. "vijnanavadin". Sądzę jednak, że nie jest to pewne, zwłaszcza że można ową sutrę różnie przetłumaczyć lub zinterpretować. 13 Najprawdopodobniej sam autor nadał tytuł: "Yoganuśasana" [zwrócił na to uwagę już R. Garbe, "Samkhya und Yoga", Strassburg 1896, s. 40], co znaczy "Nauka o jodze (ujarzmieniu)" lub może nawet: "Przekazywanie nauki o jodze" [Js. I. 1: "atha yoganuśasanam" – wyraz "atha" jest to "particula incipiens", stosowana nie tylko na początku dzieła i rozdziału, lecz także niekiedy przed tytułem; np. tytuł słynnego eposu "Ramajana" brzmi w sanskryeie: "Atha ramayanam". ' 14 Odpowiednią bibliografię pozasanskrycką umieszczam na końcu rozdziału. 15 Bhoja, "Rajamartanda" – komentarz do "Jogasutr" z pocz. XI w. 16 Dotychczas podawano datę: ok. 150 r. p.n.e.; ostatnio podaje się ją w wątpliwość, i tak np. L. Renou i J. Filliozat w "L'Inde classique" (Paris 1953, vol. II, § 1448) datują dzieła Patańdżalego gramatyka na II lub I w. p. n. e. 17 "Tattvavaiśaradi" I. 1. 18 S. Radhakrishnan, op. cit., t. II, s. 292. 19 E. Frauwallner, op. cit., B. I, s. 408-410. . 20 S. Dasgupta, "Yoga as Philosophy and Religion", London 1924, s. 9. 21 A. B. Keith, "The Samkhya System", wyd. cyt. 22 Znamy "Sankhjasutry" przypisywane przez tradycję Kapili, ale specjaliści utrzymują, iż pochodzą one z XV w. n. e. Być może, że Kapila faktycznie ongiś ułożył "Sankhjasutry", ale – rzecz w Indiach niezbyt dziwna – nie zachowały się one do dnia dzisiejszego. 23 S. Dasgupta, op. cit., vol. I, s. 221. 24 Ibidem, s. 214. 25 Ibidem, s. 219. 26 Dasgupta nazywa je kategoriami, ibidem, s. 217. 27 Ibidem, s. 217. 28 R. Garbe, op. cit., s. 7. 29 S. K. Belvalkar, "Mathara-vrtti", Poona 1923, s. 168. 30 H. v. Glasenapp, op. cit., s. 204. 31 S. Dasgupta, op. cit., s. 1-2. 32 J. W. Hauer, "Das IV. Buch des Yoga-sutra". wyd. cyt., s. 131. 33 "Myślą indyjską" nazywam tutaj zarówno właściwą filozofię indyjską, usystematyzowaną, jak i literaturę filozoficzną sprzed okresu systemów filozoficznych oraz wszelkie poglądy filozoficzne rozsiano po różnych dziełach z różnych okresów historycznych. Przez "myśl ogólnoindyjską" rozumiem te poglądy, które są wspólne dla większości systemów filozoficznych Indii lub które szczególny wpływ wywarły i jeszcze wywierają na umysłowość indyjską. Dla historyka filozofii jest ważną rzeczą zdanie sobie sprawy z całego kontekstu myślowego, w jakim badany system lub problem występuje, mimo przyjęcia niezależnej metody badania problemu na podstawie analizy wewnętrznej tekstu. 34 Wyraz "Weda" stosuję dla uproszczenia zgodnie z przyjętą tradycją na oznaczenie sumaryczne: 1) podstawowych zbiorów Wed (Vedasamhita), 2) brahman – komentarzy do tych pierwszych. 3) aranjak – tekstów "leśnych" oraz 4) upaniszad