To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.
Formalna charakterystyka zachowania sprowadza się w zasadzie do dwóch aspektów: energetycznego i czasowego, które wyzna- czają strukturę temperamentu. RTT w swym pierwotnym kształcie (Strelau, 1985) postulo- wała istnienie w ramach energetycznej cha- rakterystyki dwóch cech temperamentu - re- aktywności i aktywności. Reaktywność to cecha organizmu, która determinuje cha- rakterystyczną dla danej jednostki wiel- kość (intensywność) reakcji. Na krańcach tego wymiaru znajduje się z jednej strony wrażliwość sensoryczna, z drugiej zaś - wy- dolność (zob. ryc. 38-3). Niska reaktywność wyznacza duże zapotrzebowanie na stymu- lację, natomiast wysoka reaktywność wiąże się z małym jej zapotrzebowaniem, przy czym źródłem stymulacji mogą być własne zacho- wania i stany wewnętrzne, sytuacja, w jakiej znajduje się jednostka, i jej fizyczne oraz spo- łeczne otoczenie (Strelau, 1985). Z kolei aktywność, przejawiająca się w ilości i zakresie podejmowanych dzia- łań o określonej wartości stymulacyjnej, pełni istotną funkcję w regulacji poziomu ak- tywacji. Duży poziom aktywności idzie w pa- rze z niską reaktywnością i odwrotnie - wy- sokiej reaktywności towarzyszy z reguły ni- ska aktywność. Rolą aktywności - zgodnie z RTT - jest regulacja aktywacji do poziomu optymalnego, traktowanego tu jako standard regulacji stymulacji (Eliasz, 1974). W ramach charakterystyki czasowej za- chowania wyodrębniono w pierwszej fazie badań kilka cech temperamentu (na przy- kład szybkość i tempo reakcji; zob. Goryńska, 1982), spośród których wyróżnia się ruchli- wość zachowania, rozumiana jako zdolność szybkiej zmiany zachowania (reakcji) ade- kwatnie do zmian w otoczeniu. TEMPERAMENT 709 b b o _^ CO ? i o a a ^ -- "* "*" "^ "Ć5 i 1 / \ i s \ \ i \ \ w \ \ / \ \ / / \ \ / / \ \ ------- wysoko reaktywni . — nisko reaktywni 4 5 6 7 8 Intensywność bodźców a - próg wrażliwości zmysłowej b - próg wydolności a/b = constans 10 Model intensywności (wielkości) reakcji u jednostek wysoko i nisko reaktywnych Wedtug: Streiau (1985, s. 277), za zgodą wydawcy; Copyright Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ??? RYCINA 38-3 ?????lHMBMMMHiHHHMaiiaiiMHMMlMMMHM Ze względu na brak narzędzia psycho- metrycznego adekwatnego do postulowanych w ramach RTT cech temperamentu wykorzy- stywano do ich pomiaru Kwestionariusz Tem- peramentu Strelaua (KTS). Skalę Siły pro- cesu pobudzenia wykorzystywano do pomiaru reaktywności (jej bieguna zwanego wydolno- ścią), a skalę Ruchliwości procesów nerwo- wych - do pomiaru ruchliwości zachowania (Streiau, 1985). W drugiej fazie rozwoju RTT nastąpiła zmiana w odniesieniu do poglądu na struk- turę temperamentu. Biorąc za punkt wyjścia postulat mówiący o tym, że formalna cha- rakterystyka zachowania sprowadza się do cech energetycznych i czasowych, Bogdan Zawadzki dokonał operacjonalizacji dwunastu cech mieszczących się w tych dwóch obsza- rach i na podstawie skal reprezentujących owe cechy dokonano ich pomiaru, wyodręb- niając w wyniku analizy czynnikowej sześć następujących cech temperamentu (Zawadzki i Streiau, 1997): (1) Żwawość: tendencja do szybkiego re- agowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany jed- nego zachowania (reakcji) na inne, odpo- wiednio do zmian w otoczeniu. (2) Perseweratywność: tendencja do kon- tynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który to zachowanie wywołał. (3) Wrażliwość sensoryczna: zdolność re- agowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej. (4) Reaktywność emocjonalna: tendencja do intensywnego reagowania na bodźce 710 OSOBOWOŚĆ I RÓŻNICE INDYWIDUALNE wywołujące emocje, wyrażająca się w du- żej wrażliwości i niskiej odporności emo- cjonalnej. (5) Wytrzymałość: zdolność do adekwat- nego reagowania w sytuacjach wymaga- jących długotrwałej lub wysoko stymulu- jącej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej. (6) Aktywność: tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymu- lacji zewnętrznej (z otoczenia). Do pomiaru tych cech służy inwentarz znany jako Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT; Zawadzki i Strelau, 1997), składający się ze skal analogicznych do wyodrębnionych w ra- mach RTT cech temperamentu. Do FCZ-KT opracowano podręcznik i jego zaletą jest to, że może być stosowany w praktyce psycholo- gicznej w celach diagnostycznych w odniesie- niu do osób od piętnastego roku życia. Badania nad genetyczną determinacją wy- odrębnionych cech temperamentu, prowa- dzone metodą porównywania par bliźniąt MZ i DZ wychowywanych razem, pozwoliły stwierdzić, że czynnik genetyczny wyjaśnia przeciętnie ponad 40% ich fenotypowej wa- riancji (Strelau i in., 1994; Zawadzki i Strelau, 1997). W przeciwieństwie do niektórych teo- rii temperamentu, odwołujących się do kon- struktu aktywacji (tak jak teoria Eysencka czy Zuckermana), w ramach RTT nie postu- luje się żadnych specyficznych dla poszcze- gólnych cech mechanizmów neurofizjologicz- nych lub biochemicznych. W RTT przyjmuje się założenie, że każde zachowanie, w którym przejawiają się parametry energetyczne i cza- sowe, jest wynikiem interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i biochemicz- nych uczestniczących w regulacji aspektów czasowych i poziomu aktywacji. Biologiczne mechanizmy temperamentu składają się na tak zwaną indywidualność neurohormonalną, co należy rozumieć w ten sposób, że cechy temperamentu uwarunko- wane są specyficzną dla jednostki konfigura- cją systemów nerwowych (fizjologią i bioche- mią ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego) i hormonalnych, odpowiedzial- nych za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania. 38.3.6.2 Funkcjonalne znaczenie cech temperamentu Większość badań nad adaptacyjną rolą tem- peramentu prowadzono, koncentrując się w pierwszej fazie rozwoju RTT na reaktyw- ności i aktywności zachowania (zob. Eliasz, 1981; Klonowicz, 1992; Strelau, 1985, 1992)