To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.

• Tam, gdzie mamy możliwość kształtowania (tworzenia) sytuacji, ujawnia się znaczenie cechy, w przeciwnym razie czynnikiem decydującym o za- chowaniu jest środowisko. • W warunkach eksperymentalnych, gdzie wybór sytuacji i zachowań jest narzucony przez badacza, czynnik środowiskowy odpowiada za wariancję zachowania, zaś w sytuacjach naturalnych, gdzie nie ma tego typu ogra- niczeń, ujawnia się znaczenie cechy. Właśnie przeciwnicy koncepcji cechy odwołują się z reguły do pomiaru zachowania w warunkach eks- perymentalnych. • Istnieją różnice indywidualne w spójności zachowania. Niektóre osoby preferują zachowania wyznaczone cechą, stąd przejawiają ich stałość, u innych występuje skłonność do zachowań zdeterminowanych głównie warunkami zewnętrznymi, stąd typowa dla nich jest zmienność za- chowania. Mischel (1990) po ponad 20 latach, które minęły od czasu gdy po raz pierwszy zaatakował pojęcie cechy, znacznie złagodził ton swojej krytyki, co ilustruje poniższy cytat (s. 131): Podstawowe kategorie służące do opisu różnic indywidualnych Wyjaśnić należy, iż podstawowej kontrowersji nie stanowił i nie stanowi fakt istnienia dyspozycji, ale przypuszczenia dotyczące ich natury. Problem polega raczej na ograni- czonej przydatności wnioskowania z sygnałów behawioralnych o wyizolowanych z kontekstu dyspozycjach do wyjaśnienia zjawiska osobowości i przewidywania okreś- lonego zachowania danej jednostki w określonych sytuacjach. W tej samej publikacji autor potwierdził już wcześniej odkrytą prawid- łowość, że spójność cech jest szczególnie wysoka w zakresie charakterystyk należących do domeny inteligencji. Ponadto zwrócił uwagę, że jego krytyka nie jest skierowana przeciwko istnieniu różnic indywidualnych w osobowości i niepowtarzalności każdej osoby, lecz przeciwko kategoryzowaniu osób na podstawie kilku nomotetycznych wymiarów; z takim stanowiskiem trudno się nie zgodzić. Współcześni badacze osobowości i inteligencji odwołujący się do koncepcji cech i czynników podzielają w zasadzie pogląd Mischela, że konkretne zachowanie jest wyznaczone specyfiką sytuacji i właściwymi dla jednostki cechami osobowości i intelektu oraz interakcją pomiędzy nimi. Stanowisko takie nie przeczy jednak istnieniu cech jako ogólnych tendencji do okreś- lonych zachowań, które wyjaśniają międzysytuacyjną spójność i stałość zachowania. Niekwestionowana była, nawet przez Mischela, spójność czasowa (stałość) charakterystyk zachowania. Przyczyniły się do tego między innymi wyniki badań podłużnych, prowadzone głównie w Stanach Zjednoczonych nad inteligencją i osobowością, wskazujące na stałość zachowania utrzymu- jącą się nawet przez kilkadziesiąt lat. Na przykład Jack Błock (1971) wykazał, że kiedy dokonano pomiaru 114 cech osobowości metodą Q-sort w odstępie czasowym ponad 20 lat, to 29% z mierzonej liczby cech uzyskało współ- czynnik stałości 0,35 lub więcej. Niektóre cechy korelowały do wartości 0,60. Pomiary w różnych fazach czasowych były prowadzone przez różnych badaczy. Ci opisujący różnice indywidualne w osobowości za pomocą przy- miotników, rzeczowników lub przysłówków czy to w podejściu leksykalnym, czy psychometrycznym, na ogół zgadzają się ze stwierdzeniem, że właś- ciwości osobowości (wymiary, czynniki, cechy) są stabilne w czasie. Dowody zebrane z wielu podłużnych badań prowadzonych od ponad półwiecza w za- kresie różnych zjawisk osobowości, potwierdzają jednoznacznie tę stałość (np. Błock, 1971; Costa i McCrae, 1988; Magnusson, 1988; Thomas i Chess, 1977). Jeszcze większą stałość stwierdzono w wielu badaniach nad inteligen- cją (zob. Bayley, 1949; Cattell, 1971; Sternberg, 1982). Dla przykładu łan Deary (2000) dokonując metaanalizy 11 badań longitudinalnych obejmują- cych okres ponad 60 lat życia, stwierdził, że korelacja między dwoma pomiarami poziomu inteligencji dokonanymi w różnych odcinkach czasu waha się w granicach 0,46-0,94 (Me = 0,775). Jak podkreślił Lawrence Pervin (1994), wszyscy psychologowie osobowości zgodni są co do tego, iż ludzie mają dyspozycje do spójnego zachowywania się. Termin dyspozycja 31 Rozdział 2 występuje nie tylko w teoriach cechy, lecz używany jest także przez psycho- logów poznawczych i społecznych (zob. Mischel, 1990) w celu wyekspono- wania stałości zachowania ludzkiego w czasie, która to stałość jest rdzeniem psychologii różnic indywidualnych, niezależnie od wyznawanej teorii