118...

To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.

"Czym�e - pyta� Seneka -jest rycerz rzymski, wyzwoleniec lub niewolnik? S� to tylko czcze nazwy zrodzone z chciwo�ci zaszczyt�w albo krzywdy" (Ep. 31, 11). "Niewolnik - pisa� inny wybitny reprezentant rzymskiego stoicy- 382 W tym samym czasie uleg�a te� odwr�ceniu relacja pomi�dzy pa�stwem i jednostk�. Je�li w okresie republiki pa�stwo rozumiane by�o jako warto�� sama w sobie, a szcz�cie jednostki jako funkcja pomy�lno�ci og�u, to u prawnik�w pryncypatu zarysowa�a si� tendencja przeciwna - tendencja do przedk�adania jednostki ponad pa�stwo. Dosz�a ona wyra�nie do g�osu u Her-mogenianusa, kt�ry podkre�la� z ca�� moc�, i� wszelkie prawo stanowione jest dla ludzi (Hominum causa omne ius constitu-tum est). Refleksja ta - wychodz�ca od stoickiej koncepcji cz�owieka w og�le, cz�owieka wyabstrahowanego z przypadkowych uwik�a� spo�ecznych - po�o�y�a trwa�y fundament pod nowo�ytne poj�cie obywatela. Dzi�ki niej Rzymianie, nawet w najciemniejszym okresie p�nego cesarstwa, czuli, �e ich pa�stwo reprezentuje prawdziw� cywilizacj� i a� do VII wieku powtarzali z dum�, i� �aci�ski imperator panuje nad lud�mi wolnymi, podczas gdy wschodni despoci rz�dz� niewolnikami. �redniowieczny regres Chrze�cija�stwo pierwotne operowa�o abstrakcyjnym i egalitarnym poj�ciem cz�owieka, wywiedzionym z Ksi�gi Genezis i zinterpretowanym w kategoriach stoickich. Ko�ci� konstan-ty�ski, silnie zhierarchizowany i po��czony wsp�lnot� interes�w z cesarstwem, zrewidowa� nauki aposto��w, dostosowuj�c je do zmu Epiktet - to brat nasz, kt�remu praojcem jest Zeus i kt�ry jako syn zrodzi� si� z tego samego, co i ty nasienia i tak samo jak ty jest z nieba rodem" (Diatryby, l, 13). Wypowiedzi te kontrastuj� drastycznie z nauk� spo�eczn� wczesnego chrze�cija�stwa. "Wyja�nienie pochodzenia niewoli -pisze ksi�dz �ywczy�ski - nastr�cza�o Ojcom Ko�cio�a wiele powa�nych k�opot�w. I t�umaczono j� jako nast�pstwo grzechu. Niekoniecznie sam niewolnik musia� zgrzeszy�, m�g� to uczyni� jego przodek, albowiem etyka katolicka prawie do ostatnich czas�w sta�a na stanowisku, �e potomkowie odpowiadaj� za przewinienia rodzic�w. Niewolnicy zatem w jaki� spos�b pokutowali za grzechy swoich przodk�w" (Ibidem, s. 101). Tak wi�c, kiedy stoicyzm wyst�powa� czynnie - z du�ym powodzeniem - przeciwko niewolnictwu, Ko�ci� usprawiedliwia� i wspiera� swoim autorytetem rzymski system niewolniczy. 383 realnych stosunk�w wyzysku, w kt�rych sam ju� uczestniczy� i kt�re swoim autorytetem utrwala�. W ten spos�b uniwersalne, podmiotowe rozumienie jednostki, rozwijane w dobie pryncypa-tu tak przez stoik�w, jak i przez pierwszych chrze�cijan, uleg�o w ustroju feudalnym partykularyzacji i uprzedmiotowieniu. Egalitaryzm zast�piony zosta� przez piramid� podleg�o�ci, a ta rych�o znalaz�a swe uzasadnienie w teorii o organicznej budowie spo�ecze�stwa, w kt�rym ka�dy stan wype�nia� musia� swoje obowi�zki przypisane mu prawem natury. I tak, jedni mieli si� modli�, inni wojowa�, a jeszcze inni pracowa� i na tych pierwszych i na drugich. �redniowieczni doktorzy Ko�cio�a odrzucili ze zgroz� stoick� ide� r�wno�ci wobec prawa, zast�puj�c j� koncepcj� wielo�ci praw adekwatnych dla r�nych cz�onk�w "domu Bo�ego". Zgodnie z ni� kler podlega� prawu ko�cielnemu, a stan drugi i trzeci - "prawu ludzkiemu". Dalej: stan pierwszy i drugi odznacza� si� wolno�ci� osobist�, podczas gdy ch�opstwo (b�d�ce potomstwem Chama) s�usznie tkwi�o w niewoli. Zniewolenie ch�opstwa (niezale�nie od nikczemnego pochodzenia od przekl�tego syna Noego) znajdowa�o zarazem dodatkowe wyja�nienie, jako skutek grzechu pierworodnego. Chrzest, co prawda, zmywa� znami� tego�, niemniej jednak -jak uczy� w VII wieku �w. Izydor z Sewilli - B�g uczyni� jednych panami, a innych s�ugami po to, aby "wolno�� czynienia z�a przez poddanych powstrzymywana by�a przez w�adz� pan�w"10. Pi�� stuleci p�niej, Anzelm z Laon tak oto wyja�nia� genez� i nadprzyrodzony sens niewoli: "Podda�stwo jest zrz�dzeniem Bo�ym b�d� to z przyczyny grzech�w ludzi, b�d� te� jako pr�ba uczynienia ich lepszymi przez takie upokorzenie. Stan podda�czy jest wielk� pomoc� dla religii. Utrzymuje on ludzi w pokorze, jest stra�nikiem cn�t wszelakich i by�oby zaiste przejawem pychy, gdyby kto� stara� si� zmieni� 10 Cyt. za: S. Piekarczyk, W �redniowiecznej rzeczywisto�ci, Warszawa 1987, s. 179. 384 ow� kondycj�, kt�ra mu zosta�a nadana s�usznym zrz�dzeniem Bo�ym"11. W spo�ecze�stwie feudalnym jednostka utraci�a abstrakcyjny i egalitarny status, kt�ry posiada�a w pierwszych gminach chrze�cija�skich. W �redniowiecznej Europie cz�owiek pojmowany by� jako stworzenie Bo�e postawione w okre�lonym miejscu hierarchicznego �adu spo�ecznego, odgrywaj�ce adekwatn� dla tego miejsca okre�lon� rol�. �redniowieczna uniuersitas organicznie poch�ania�a jednostk�, kt�rej osobiste interesy musia�y by� podporz�dkowane interesom ca�o�ci: rodziny, korporacji, stanu, miasta, nacji czy te� Ko�cio�a. �wiat postrzegano jako ca�o�� i tylko ca�o�� istnia�a realnie, jednostka za� o tyle, o ile stanowi�a jej frakcj�. Indwiduum est ineffabile - "to, co jednostkowe jest nieopisywalne" nauczali filozofowie tamtych czas�w. Cz�owiek �redniowieczny m�g� korzysta� ze swoich praw jedynie jako cz�onek rodu, stanu spo�ecznego, korporacji czy wsp�lnoty lokalnej, kt�ra mu te prawa nadawa�a i chroni�a. Znalaz�szy si� poza ni�, przestawa� by� kimkolwiek - stawa� si� nikim. W zamian za status prawny i okre�lone miejsce w �wiecie, grupa wymaga�a od swoich cz�onk�w sztywnej dyscypliny i konformizmu. I nieistotne by�o, w jaki spos�b zachowania jednostki odbiega�y od normy: rzemie�lnika pracuj�cego szybciej ni� inni b�d� tez wytwarzaj�cego produkty wy�szej jako�ci ani�eli ta, jak� przewidywa�y regulacje cechu, karano r�wnie surowo jak majstra partacza. Sankcja ta nie wyp�ywa�a bynajmniej ze strachu przed konkurencj�. Naganny by� po prostu sam fakt odej�cia od ustalonego schematu i z�amania u�wi�conego wzoru. �redniowieczny antyindywidualizm mia� charakter integralny i wymogiem partykularyzacji ogarnia� wszystkie sfery ludzkiego �ycia. Uwa�ny turysta spaceruj�cy po starym mie�cie w Antwerpii nawet dzi� dostrzec mo�e jeden z jego romantycz- Cyt za: O. L o 111 n, Nouveaux fragments theologigues de l'ecole d'Anselm de Laon, "Recherches de Theologie Ancienne et Medievale", 1946, vol. XIII, s. 206. 385 nych przejaw�w

118...

To byłby dla mnie zaszczyt, gdybyś złamała mi serce.

Search

Odnośniki